انگلیس و تسخیر هرات

جوان و تاریخ- کشکول

هنگامى که محمد شاه براى سرکوبى یاغیان فارس و اصفهان عازم جنوب ایران بود و مقدمات طغیان آقا خان محلاتى فراهم مى‌شد،حکومت انگلیسى هند دست بر روى افغانستان گذاشت و درصدد برآمد که امراى محلى را با مقاصد خود همراه کند.امیر دوست محمد خان بارکزایى،حاکم قندهار،با پیشرفت سیاست انگلیس در افغانستان مخالف بود و میل داشت به همدستى و کمک ایران همیشه خود و اولادش بر افغانستان حکومت کنند.انگلستان براى جلوگیرى از مقاصد امیر دوست محمد خان،یکى از عمال خود سر ویلیام ماگناتن را به همراهى شاه شجاع الملک(شاه شجاع)پسر تیمور شاه درانى،که از دشمنان دیرین خاندان بارکزایى افغان بود، با 20/000 سپاهى هندى و افغانى به قندهار روانه کرد.زدوخورد بین شجاع الملک و امیر دوست محمد خان قریب به سه سال(از 1255 تا 1258 هجرى)طول کشید و در آن مدت به شرحى که گذشت،سیاست مسموم‌کننده انگلستان پیوسته وسیله‌ى گرفتارى و سرگرمى محمد شاه را به امور شهرستان‌هاى جنوب ایران فراهم مى‌ساخت و او را از توجه به امور افغانستان بازمى‌داشت و ضمنا سفرا و نمایندگان سیاسى انگلستان در ایران مرتبا به وسیله‌ى یادداشت و نامه، شاه و صدراعظم بى‌کفایت او حاجى میرزا آغاسى را از مداخله در امور افغانستان و حمایت از امیر دوست محمد خان،که پیوسته از ایران استمداد مى‌کرد،برحذر مى‌داشتند.بر اثر حملات سخت شاه شجاع به قندهار، امیر دوست محمد خان هواخواه ایران،آن شهر را از دست داد و شاه شجاع درانى به سلطنت افغانستان جنوبى رسید.امیر مزبور با فرزندان خود ابتدا به خوارزم رفت و درصدد جلب حمایت خان خوارزم برآمد و چون از او مأیوس گردید،به ایران پناهنده شد ولى برادر او اکبر خان در برابر شاه شجاع الملک مقاومت ورزید و در سال 1257 هجرى به کابل حمله برد.در همان اوقات شورش سختى علیه انگلیس‌ها،که زیر نظر ماگناتن در کابل بسر مى‌بردند،برپا شد.ماگناتن و یکى دیگر از عمال انگلیسى و قریب به 16000 تن از سپاه هندى شاه شجاع در آن شهر و حوالى آن به دست شورشیان و سربازان اکبر خان به قتل رسیدند(شوال 1257 هجرى،مطابق با نوامبر 1841 میلادى).حکومت انگلیسى هند،سال بعد یکى از سرداران خود پولوک را با سپاه کافى به کابل فرستاد و در همان موقع که طوایف بلوچ در بلوچستان سر به طغیان برداشته و دعاة و مبلغین سید على محمد باب در شیراز و اصفهان اسباب گرفتارى دولت ایران را فراهم کرده بودند، سردار انگلیسى،کابل را تصرف و قتل‌عام کرد و عاقبت امیر دوست محمد خان که از حمایت ایران و توجه روسیه‌ى تزارى طرفى نبسته بود، با مقاصد انگلیس‌ها موافقت نمود،وزیر نظر عمال انگلیسى در سال 1258 هجرى به سلطنت افغانستان برقرار شد و تا سال 1280 هجرى که سال وفات اوست بدان سمت باقى بود.پس از استقرار امیر دوست محمد خان در کابل،راه براى پیشرفت سیاسى انگلیس در افغانستان باز شد و حکومت هند انگلیس امیر مزبور را تقویت کرد و او را به فتح و تسخیر هرات و تشکیل حکومت واحد افغانستان تحریک نمود.وقایعى که از سال 1267 تا 1272 هجرى یعنى در مدت پنج سال در افغانستان روى داد،نمونه‌ى بارزى از مداخلات نامشروع و نارواى حکومت هند انگلیس و نشانه‌ى تصمیم دولت انگلیس به تضعیف ایران و اجراى سیاست استعمارى خود در این کشور و سایر نواحى خاورمیانه است.سفراى انگلیس در تهران،نه تنها در امور داخلى مداخله کردند،بلکه مى‌خواستند به هر قیمت که باشد دولت ایران را از اعمال حق حاکمیت خود در آن ایالت بازدارند.امیر دوست محمد خان در سال 1272 هجرى،سپاهى بزرگ براى تصرف هرات آماده کرد. در همان اوقات صید(سعید)محمد خان ظهیر الدوله 3حاکم هرات،که دست‌نشانده‌ى ایران بود، به دست شاهزاده محمد یوسف خان درانى به قتل رسید و وى براى تحکیم موقعیت خود و مقاومت در برابر دوست محمد خان، حمایت دربار ایران را جلب و از سلطان مراد میرزا حسام السلطنه فرمانفرماى خراسان استمداد کرد.حسام السلطنه 1500 نفر تفنگچى به سردارى سام خان ایلخانى از مشهد به هرات روانه ساخت و به محمد یوسف خان نوشت که در صورت احتیاج سپاه بیشترى به کمک او خواهد فرستاد.