مروری بر آثار فرای

نوسنده: حامد اسلامی

فرای یکی از پرکار ترین ایرانشناسان 60 سال قبل بوده است . او 20 کتاب و بیش از 150 مقاله در این چارچوب منتشر کرده است. که از جمله در مجلات تخصصی شرق شناسی آمده است.با توجه به جستجوی پیوسته ای که در ایران شناسی انجام داده است از سالهای آغازین پژوهش، عنوان فرای ایران دوست را برای خود مناسب می دید. آثار او را می توان در دو گستره مکانی و زمانی مورد بررسی قرار داد. از دید مکانی فرای پهنه ای را که فرهنگ و زبان فارسی در آن رایج بوده مورد توجه قرار داده است که هم اکنون از مرزهای امروزین ایران فراتر می رود.از دیدگاه زمانی آثار وی در بر گیرنده رویدادهای مرتبط با تاریخ ایران از اواخر هزاره دوم و اوایل هزاره اول قبل از میلاد مسیح تا پس از ظهور و گسترش اسلام در ایران است. اما بیراه نیست اگر این تصور را داشته باشیم که عمده ترین قسمت مطالعات وی را به نوعی می توان باستان گرایانه دانست.

بسیاری از نوشته های وی در باب تاریخ، فرهنگ و سنن رایج در اراضی شمالی ایران امروز که آسیای مرکزی خوانده می شود است.اما شاهدیم که بسیاری فارس شناسان روس و ایران شناسان کشورهای امروزین آسیای میانه خود در باب پرسشهای مطرح برایشان به نوشته های او مراجعه کرده و احساس نیاز کرده و ارجاع می دهند.به عنوان مثال استاد مایف مولف کتاب«ایران در روزگار نخستین شاهان هخامنشی» و «تاریخ سیاسی دولت هخامنشی»از دو اثر میراث پرشیا و فر شاهی در ایران باستان بسیار استفاده کرده است.فرای در مورد دوره های گوناگون تاریخ ایران از جمله هخامنشیان،پارتیان،ساسانیان و سامانیان و تیموریان کتاب و مقاله دارد و همچنین در مورد مذاهب رایج در تاریخ پیش از اسلام ایران و حتی خود دوران اسلامی ایران تحقیق و نقدهایی را منتشر کرده است.امروز بسیاری از مقالات او در ایرانیکا،بریتانیکا و آمریکانا موجود هستند.و اما تردید نیست که اگر محققی ایرانی بدین سان خواهان تحقیق باشد سهم بسیار بیشتری را به دوران شکوفایی ایران بعد از اسلام اختصاص می دهد.

.در این جا نیز ما به فراخور مجالی که داریم به معرفی و مرور برخی از شناخته شده ترین آثار او می پردازیم. از میان کتاب‌های بسیاری که فرای درباره ایران نوشته‌است می‌توان به کتاب‌های زیر به عنوان نامدارترین آثار او فارغ از بحث ارزش گذاری معنوی اشاره کرد: ترجمه «تاریخ بخارا»، «میراث باستانی ایران»، «عصر زرین فرهنگ ایران»، «تاریخ باستانی ایران» و ویراستاری جلد چهارم از کتاب «تاریخ ایران» کمبریج اشاره کرد.

کتاب های ریچارد نلسون فرای

-تاریخ بخارا: این کتاب را که نسخه‏های خطی متعددی از آن در کتابخانه‏های معتبر دنیا وجود دارد، اولین بار سرالکساندر برنز در سال 1832 به اروپا برد. همچنین ا. وامبری ترجمهٔ تلخیص‏ شدهٔ اثر نرشخی را مورد توجه قرار داد و شارل شفر خاورشناس معروف فرانسوی، آن را با حواشی ارزشمندی‏ به زبان فرانسه ترجمه کرد. در سال 1897 م. مستشرق روس، ن.س. لیکوشین تاریخ بخارا را تحت‏ نظارت بارتولد به زبان روسی در تاشکند ترجمه نمود. اما در سال 1954 بود که ریچارد فرای این کتاب را به زبان‏ انگلیسی درآورد. قابل توجه است که فرای در یکی ازتحقیقات مهم خود با نام «بخارا، دستاورد قرون وسطی»، به کتاب‏ تاریخ بخارای نرشخی توجهی خاص نشان داده و از آن‏ استفادهٔ شایانی برده است. فرای به کمک محمد سمسار که فارسی را از وی آموخته بود، کتاب «تاریخ بخارا» برجای مانده از نرشخی را ترجمه کرد و همین تبدیل به رساله دکتری وی در دانشگاه هاروارد شد.

2-میراث باستانی ایران: دامنه دانش در هر رشته‌ای پیوسته در حال پیشرفت است هر روز پرتوی نو از آنچه در گذشته بر جهانیان ناپیدا بوده است، پدیدار می‌سازد. ریچترد فرای، استاد کرسی فارسی دانشگاه هاروارد، در این کتاب، که متن انگلیسی آن در سال 1963 به چاپ رسیده است، آخرین پیشرفت‌های علمی در باب ایران شناسی و نتایج بازپسین کاوش‌های باستان‌شناسی در ایران را شرح می‌دهد و به ویژه با توضیح آن چه دانشمندان شوروی در " نسا " یافته‌اند، زوایای گمشده تاریخ اشکانیان را، که در حقیقت دست‌نیافته‌ترین دوره تاریخ ایران است، آشکار می‌کند. این کتاب، شرح تاریخ ایران است، از کهن‌ترین روزگار تا زمان فردوسی؛ تاریخی که در حقیقت، ایرانیان زندگی نوینی را از آن زمان آغاز کردند. ریچارد نلسون فرای در پیشگفتار ترجمه روسی می گوید: «در سال های پیش از جنگ جهانی دوم، تنها پژوهشگران انگشت شماری می دانستند که در آسیای میانه در دوران باستان فرهنگ و تمدن با توسعه بالا وجود داشته است که از سوی سغدی ها، خوارزمی ها، باختری ها و دیگر توده های ایرانی ایجاد گردیده بودند. فرای در پیشگفتار ترجمه روسی این اثر می گوید: «در سال های پیش از جنگ جهانی دوم، تنها پژوهشگران انگشت شماری می دانستند که در آسیای میانه در دوران باستان فرهنگ و تمدن با توسعه بالا وجود داشته است که از سوی سغدی ها، خوارزمی ها، باختری ها و دیگر توده های ایرانی ایجاد گردیده بودند».

3- عصر زرین فرهنگ ایران: عصر زرین فرهنگ ایران کتابی است که ریچارد فرای در سال ۱۹۸۸ به تحریر در آورده مسعود رجب‌نیا به فارسی برگردانیده است. بر خلاف تصور برخی، هدف این کتاب، که دنبالة "میراث باستانی ایران" است، بازگفتن رویدادهای فتوحات اعراب در ایران و آسیای میانه و سخن گفتن از نتایج این کشورگشایی ها نیست، بلکه بیان نظریات کلّی مردم سرزمین های گشوده شده، نسبت به جهانگیران عرب و آیین اسلام است. این کتاب با سرگذشت اعراب و اسلام در شرق و علل برافتادن ساسانیان نیز سروکار دارد. این کتاب به موضوع فرهنگ در ایران در طول چندین دوره تاریخی می‌پردازد. گفته می شود بیان مکتب ایرانی عاریت گرفته شده از کتاب «عصر زرین فرهنگ ایران» توسط ریچارد .ن.فرای بوده و این نظریه ،بومی نبوده و توسط این فرد مطرح شده بود.

4_ تاریخ باستانی ایران: این کتاب بر آن است تا با سود جستن از منابع دست اول تاریخی ( سنگ نبشته‌ها، آثار باستانی، منابع مکتوب به زبان‌های فارسی، انگلیسی، روسی، اوستایی و ... ) گزارشی مستند را از تاریخ ایران و آسیای میانه از زمان مادها تا حمله اعراب در پیش‌ روی خواننده بگذارد. نویسنده در هر فصل از کتاب، نخست با نگاهی انتقادی به معرفی منابع مورد استفاده خود می‌پردازد، آنگاه با شیوه‌ای ترکیبی، که در آن دو دیدگاه روایی و تحلیلی را در هم می‌آمیزد، سرگذشت ایران و ایرانیان را باز می‌گوید. تاریخ باستانی ایران، با بررسی علمی جغرافیای فلات ایران و نیز بررسی گویش‌ها و نژادها و ملیت‌ها و زبان‌های مختلف در آن مورد توجه قرار می‌گیرد و نظری به تاریخ فلات ایران و آسیای میانه در پیش از آمدن ایرانیان افکنده می‌شود، سپس با بررسی عالمانه و تاریخی، ظهور و سقوط مادها، اسکیت‌ها، کمیریان، آشوریان، هخامنشیان، سلوکیان، اشکانیان، کوشانیان، و ساسانیان برای خواننده به تصویر کشیده می‌شود.

5-ویراستاری جلد چهارم از کتاب «تاریخ ایران» کمبریج: تاریخ کمبریج در هشت جلد نگارش و به فارسی نیز ترجمه شده است. جلد چهارم، به بازه زمانی ورود اعراب تا دوران سلجوقیان می پردازد.مترجم این کتاب نیز «حسن انوشه» بوده و در انتشارات امیرکبیر منتشر شده است. در این جلد مقالاتی از دکتر «زرین‌کوب»، شهید «مطهری» و «سید حسن نصر» به چشم می‌خورد و ویراستاری آن را ریچارد فرای بر عهده داشته است. تاریخ ایران کمبریج افزون بر بررسی تاریخ سیاسی ایران، به هنرهای ایرانی و تأثیر آنها بر تمدن جهان می‌پردازد. این تاریخ به جنبه‌های مذهبی، فلسفی، اقتصادی، علمی و هنری تمدن ایرانی توجه کرده‌است، اما بر برخی جنبه‌ها، از جمله اوضاع جغرافیایی و بوم شناسی، تأکید بیشتری دارد.برخی از برجسته ترین شرق شناسان این کتاب را به سبب اهمیت تاریخی که دارد مورد بررسی و نقد قرار داده اند، که در موارد گوناگون از جمله در کتاب ماه تاریخ و جغرافیا شماره 146،مجله اسلام شماره 47 و مجله تاریخ شماره 242 این نقدها به طبع رسیده اند.

- ایران شناسی در غرب (میراث آسیای مرکزی از عهد باستان تا استقرار ترکان):در این اثر او قدیمی ترین ساکنان آسیای مرکزی را ایرانی زبان میداند و سرزمینی که اکنون و نیز برای هزاران سال ایران نامیده شده از مهاجرت ایشان به جنوب بوجود آمده و بدین سان ایشان چه در فلات ایران و چه در آسیای مرکزی خویشاوندان نزدیک هم و در حقیقت اعضای یک خانواده هستند.این کتاب را مکمل جغرافیایی کتاب دیگر ریچارد فرای به نام میراٍث ایران دانست.

مقالات ریچارد نلسون فرای

در دهه ۴۰ میلادی یکی از اولین مقالات فرای درباره خاندان سامانی بود که کمتر کسی در آمریکا از آن خبر داشت و فرای درباره اهمیت آن خاندان نوشت و همچنین اهمیت زبان فارسی را برای پیشرفت فرهنگ و تمدن اسلامی در خراسان بزرگ (آسیای میانه) و هند و خاور دور به صراحت نشان داد. از میان مهم‌ترین مقالات وی در زمینه تمدن ایران می‌توان به سه مقاله اشاره کرد. مقاله «فر کیانی در ایران باستان» که به اعتقاد ریشه‌دار در شاهان ایران باستان به حمایت ایزدی و تائید الهی، اشاره می‌کند و مقاله ای در باب شناخت از ساتراپی های اشکانی و سلوکی و ساتراپ های ایشان در هر زمان از سکه های ضرب شده و به جای مانده از آن دوران. مقاله‌ای دیگر از وی به جا مانده که «سنگ‌نبشته آرامی گور کوروش» نام داشت. فرای با بررسی تلاش‌های پیشین برای خواندن این کتیبه، اثبات کرد که این متنی است به زبان پارسی باستان و خط آرامی که به فرمان یکی از آخرین پادشاهان هخامنشی تهیه شده‌است. او مقالاتی تاریخی و مستند نیز درباره خلیج فارس و واصالت و درستی نامیده شدن آن به خلیج فارس نوشته است. مقاله کوتاهی نیز دارد که در اثبات نموده است آتشکده بیشابور مسقف بوده است و آتشکده ای روباز نبوده است.اثر« سنگ نبشته آرامی گور کورش» مدعی می شود که با بررسی تلاش‌های پیشین برای خواندن کتیبه مقبره کورش، می توان گفت این متنی است به زبان پارسی باستان و خط آرامی که به فرمان یکی از آخرین پادشاهان هخامنشی تهیه شده‌است.در« ساتراپی سلوکی و اشکانی» او بیان می دارد که در درجه اول می توان ساتراپی های اشکانی و و سلوکیو ساتراپ های ایشان را را از روی سکه های بدست آمده از آن دوران هر کدام شناخت.که این امر خود بیانگر تبحر فرای در باستان شناسی علمی است. «فرکیانی در ایران باستان» نیز به وجود به اعتقاد عمیق در شاهان ایران باستان به حمایت ایزدی و تائید الهی ایشان، اشاره می‌کند و این امر را به نوعی اثبات می کند که ایشان دارای چنین طرز تفکری بوده اند.