درختان مقدس در ایران باستان

درختان از جمله عناصر اساسى طبیعت به شمار مى روند که در طول تاریخ همواره از آنها به عنوان سمبل قدرت و شخصیت یاد شده است. در آئین کهن و فرهنگ دیرپاى ایرانیان نیز درخت به عنوان یکى از نماد هاى ظهور اراده خداى یکتا روى زمین از احترام ویژه اى برخوردار بوده است.

درخت یکى از مظاهرى است که خیلى پیش تر از این، بشر به نشان تقدس در برابر آن سر تعظیم فرود آورد و تصور مى کرده که در هر درختى خدایى وجود دارد و از این رو درخت را به طور خاص مورد پرستش قرار داده اند.صرف نظر از اینکه این پرستش نوعى وهم و خرافه بوده یا... به هر ترتیب به عنوان یکى از عوامل بازدارنده تخریب جنگل ها مطرح بوده است.

برخى روایات موجود حکایت از این دارد که ایرانیان درختان را تجسم انسان هاى نیکوکارى مى دانستند که پس از مرگ به درخت تبدیل شده اند تا زندگى جاوید پیدا کنند از این رو درختان کهنسال هنوز هم در بسیارى از نقاط ایران مقدس شمرده مى شوند و مردم با دخیل بستن به آن، این مهم را نشان مى دهند.
اما امروز پس از گذشت هزاران سال تقدس درختان مفهوم واقعى و حقیقى به خود گرفته است و دانش امروزى نیز آن را به اثبات رسانده است.

درخت در اسطوره هاى مختلف ملل:

افسانه هاى زیادى در رابطه با درختان در بین ملل مختلف وجود دارد که همگى مضمون واحدى را بیان مى کند و اگرچه شکل آنها با هم متفاوت است ولى داراى شباهت هاى زیادى هستند. در این میان افسانه هایى که مربوط به اعجاز درختان است و به نحوى با انسان ارتباط دارد جایگاه ویژه اى دارد.
اعتقاد به درخت به عنوان نشانه اى از حیات جاویدان از تمدن سومریان به بعد رایج شد. یونانیان معتقد بودند وقتى خدایان مى خواهند به کسى محبت کنند یا خود را به صورت درخت ظاهر مى کنند یا او را به شکل درخت تغییر مى دهند.

در تمام ادیان باستانى رسم بر این بود تا جهت شکرگزارى از نعماتى که خدایان به آنها ارزانى داشته اند محصول و دسترنج خود را که غالباً انگور، انجیر، انار و زیتون بود با خود به معابد مى بردند و پس از انجام مراسم نیایش در پاى خدایانى که مظهر درختان و گیاهان بوده اند میان مردم تقسیم مى کردند. باقى مانده چنین مراسمى به شکلى تغییر یافته هنوز در بین کلیمى ها مرسوم است. این سنت در بین ارامنه عهد باستان هم وجود داشته است.

این مراسم در طول تاریخ متحول شده و با تغییراتى اندک در حال حاضر به عنوان یکى از اعیاد ارامنه به شمار مى آید. به طورى که بعد از نیایش به درگاه خداوند و طلب آمرزش، مراسم تبرک انگور به طرز باشکوهى انجام مى شود. در قدیم این مراسم در تاکستان ها صورت مى گرفت و مردم معتقد بودند بعد از تبرک انگور باید براى پرندگان هم سهمى در نظر گرفت. به همین دلیل از شاخه هاى بلند درختان، خوشه هاى انگور آویزان مى کردند تا پرندگان از آن استفاده کنند.
زرتشتیان به چنین مراسمى، با همان فلسفه اولیه هنوز هم وفادار هستند و جالب آنکه در بین آنها درخت انار و انگور برترى دارد؛ چون معتقدند انار سمبل تکثیر نسل بشر است. حیات اسرار آمیز درختان، عظمت، دیر زیستى، تجدید حیات، بارورى و بسیارى از ویژگى هاى درختان باعث شده تا درختان نقشى خداى گونه در تصور انسان ها داشته باشند و همین امر غالباً باعث ستایش درختان شده است.

درخت در اسطوره هاى ایرانى:

بسیارى از مردم بر این باور بوده اند که درختان مقدس، قدرت آن را دارند که گله ها را افزایش دهند، خورشید را به درخشش وادارند، باران را پدید آورند، زنان را بارور کنند و در زایش به آنها یارى رسانند که برخى از این اعتقادات هنوز هم به شکل دخیل بستن در جامعه ایرانى باقى مانده است.
در اسطوره شناسى ایرانیان، احترام به درخت به ویژه درختان کهنسال تا حدى است که زرتشت سپنتامن مى گوید: هر کس درخت کهنسالى را قطع کند مى میرد. در اوستا آسیب رساندن به درختان، گناه بزرگى محسوب مى شود. زرتشت درختکارى و آبادانى زمین را کردارى نیک مى دانسته است.

در وندیداد آمده است که: زرتشت از اهورامزدا مى پرسد که اى آفریننده جهان، مینوى چه کسى زمین را بیشتر خوشحال مى کند و اهورامزدا پاسخ مى دهد کسى که بیشترین مقدار کشت کند و بیشترین مقدار درخت بکارد و علوفه سبز تولید کند و زمین را سیراب کند.

گیاهان مقدس:

30 گونه گیاه را به عنوان گیاهان مقدس از گذشته یاد میکنند که از مهم ترین آنها مى توان به درخت پرتقال، زیتون، انجیر، انار، بلوط، سرو، سروکوهى، صنوبر، کاج، شمشاد، نرگس، چنار، خرما و سرخدار اشاره کرد.
در مورد درخت پرتقال چنین میگویند : از دوران هاى بسیار کهن در مشرق زمین " ایران و خاورمیانه " پرتقال به عنوان میوه خورشیدى وجود داشته است و در ادبیات کهن نیز همراه آثار هنرى، میوه پرتقال منعکس است. در اروپا بین مسیحیان، درخت پرتقال را مطلوب مریم مقدس همیشه باکره، سمبل پاکى و صداقت و دوستى مى پندارند و تازه عروسان پیشانى خود را با گل هاى این درخت تزئین مى نمایند.
درخت انجیر نیز از آن دسته از میوه هایى است که در کتب دینى به فراوانى از آن یاد شده است. مسلمانان آن را میوه بهشتى و مصریان آن را سمبل تولید مثل مى دانند.
و بالاخره اعتقاد ایرانیان به درختان بیشتر از آنکه به شکل پرستش خدایان در قالب درخت جلوه گر باشد، از جهت نقشى بوده که درختان در طول تاریخ در زندگى آنها ایفا کرده اند. یکى از درختان مقدس در نزد ایرانیان چنار است. به طورى که در گذشته هاى دور در کنار چنار هاى تنومند اماکن زرتشتیان و یا کلیسا بنا مى شده است.

از دیگر درختان مقدس درفرهنگ ایرانیان انار، نارون، شمشاد، سرو، زیتون ،کاج و خرما است.

درخت انار با چوب سخت و برگ تند رنگ و درختان و گل زیبا که به زبانه ی آتش می ماند و با میوه ی سرخ پوست و دانه های فراوان همانند یاقوت دیرگاهی است که توجه ایرانیان را به خود کشیده است. در آتشکده ها چند درخت انار می کاشتند . انار در آئینها و جشنهای ایرانی همچون در سفره ی هفت سین و در سفره ی عقد زرتشتیان رایج بوده است؛ که این انار سفره ی عقد در اتاق حجله توسط عروس و داماد خورده میشود ؛ به این امید که به اندازه ی دانه های آن دارای اولاد گردند.

درخت سرو نزد ایرانیان بسیار عزیز بوده است و به خوش قامت ترین افراد نسبت داده مى شود و اشعار زیادى درباره آن تاکنون سروده شده است ولى هرگز افکار ماوراءطبیعى و خرافى که در افسانه هاى اساطیرى یونان و روم وجود دارد درباره سرو در بین ایرانیان دیده نشده است.

تقدس درخت سرو تنها مربوط به اعتقادات مهرپرستى است. بنابه آثار به جا مانده و نوشته هاى تاریخى در کاشمر، سرو مشهورى وجود داشته که زرتشتیان آن را مقدس مى شمردند و پاى آن محل نیایش بوده و برخى زرتشتیان معتقد بودند که مقبره زرتشت در آنجا بوده است. فردوسى در این باره مى گوید: «پیامبر زرتشت یک درخت سرو شگفت که سرشتى مینوى و اندازه اى بسیار بزرگ داشت از ناحیه کاشمر در آتشکده برزین مهر بر زمین نشاند...»

ولى چون ایرانیان همیشه به نیایش و ستایش در پیرامون آن مى پرداختند به دستور متوکل عباسى، آن سرو را از ته بریدند تا دیگر یادگارى از دین و آئین ایرانیان به جا نماند. حتى آتشکده اى که در اطراف آن بود ویران کردند که هم اکنون آثارش به جا مانده است.