عصر قاجاریه، یکی‌ از شگفت‌انگیزترین‌ دوره‌های‌ تاریخ‌ ایران‌ است‌. تحولات‌ مختلف‌، دگرگونی‌های‌ سیاسی‌ و تغییرات‌ اجتماعی‌ که‌ در قرن‌ سیزدهم‌ و چهاردهم‌ هجری‌ قمری‌ بر کشور گذشت‌، ویژگی‌ خاصی‌ به‌ ساخت‌ اجتماعی‌ ایران‌ عصر قاجار داد.دوران حاکمیت قاجارها، به ویژه حکومت‌ طولانی‌ ناصرالدین‌ شاه‌ شاید می‌توانست‌ در حیات‌ اجتماعی‌ ایران‌ تغییرات‌ اساسی‌ به‌ وجود آورد، اما عصر ناصری‌ بعدها «عصر امتیازات‌» به‌ دولت‌های‌ خارجی‌ نامیده‌ شد. بطور کلی امتیازات عهد قاجار را می توان به دو دسته تقسیم کرد که دولتهای استعماری از دولت ایران گرفتند.

جوان و تاریخ- خط زمان

پ

 

مقدمه

 

عصر قاجاریه، یکی‌ از شگفت‌انگیزترین‌ دوره‌های‌ تاریخ‌ ایران‌ است‌. تحولات‌ مختلف‌، دگرگونی‌های‌ سیاسی‌ و تغییرات‌ اجتماعی‌ که‌ در قرن‌ سیزدهم‌ و چهاردهم‌ هجری‌ قمری‌ بر کشور گذشت‌، ویژگی‌ خاصی‌ به‌ ساخت‌ اجتماعی‌ ایران‌ عصر قاجار داد.دوران حاکمیت قاجارها، به ویژه حکومت‌ طولانی‌ ناصرالدین‌ شاه‌ شاید می‌توانست‌ در حیات‌ اجتماعی‌ ایران‌ تغییرات‌ اساسی‌ به‌ وجود آورد، اما عصر ناصری‌ بعدها «عصر امتیازات‌» به‌ دولت‌های‌ خارجی‌ نامیده‌ شد. بطور کلی امتیازات عهد قاجار را می توان به دو دسته تقسیم کرد که دولتهای استعماری از دولت ایران گرفتند. امتیازات سیاسی را بیشتر در لا به لای عهدنامه هایی که بین آنها بسته می شد می توان دریافت چون در اکثر عهدنامه ها، موازنه سیاسی طرفین مدّنظر نبود و آنچه را نظر طرف مقابل تأمین می شد، برای نمونه ترکمنچای، گلستان پاریس و... و دیگری امتیازات اقتصادی، که غرب با اتکا به قدرت نظامی و نفوذ سیاسی خود بر دستگاه حاکمیت ایران می گرفت. بعد از انگلیسی ها روسها دوم شریک امتیازات ایران بودند و این امتیازات علاوه بر تحمیل معاهدات ننگین بر ایران بود که به سبب آنها قسمتی از خاک ایران تجزیه شد. اگرچه روسها به اندازه انگلیسی ها نتوانستند امتیاز از دولت بخشنده ایران بگیرند ولی در قبال هر امتیاز آنها اعطایی به انگلیسی ها روسها نیز فعالیت نموده تا امتیازی برای خود بگیرند، ناگفته نماند جدائی قسمتهای مهمی از خاک ایران بزرگترین امتیازی بود که روسها از ایران گرفتند. در این نوشتار دنبال بررسی تاریخی امتیازات اعطایی پادشاهان قاجاری به بیگانگان هستیم.



الف) امتیازات سیاسی

۱۱۹۲هـ.ش / 1813 م

انعقاد معاهده گلستان طی مذاکرات صلح بین ایران و روس با وسـاطـت انـگـلسـتـان در قـصـبـه (گـلسـتـان) در کـنـار رود (سـیـوا) در (قـره بـاغ ) بـر خـلاف مـیـل عـبـاس مـیـرزا و بـا رضـایـت فـتـحـعـلیـشـاه آغـاز شـد و سـرانـجـام مـنـجـر بـه تـحـمـیل معاهده صلح گلستان به ایران شد. به موجب این معاهده ایالات و شهرهاى (گرجستان )، (داغستان )، (باکو)، (دربند)، (شیروان )،(قره باغ )،(شکى )، (گنجه )،(موقان ) و قسمت طالش علیا از ایران جدا و به روسیه ضمیمه گردید همچهنین حقِّ داشتن نیروى دریایى در دریاى خزر به روسیه واگذار شد.)



۱۱۹۳ش/ 1814 م

مـعـاهـده تـهران بین ایران و انگلستان  با هدف تعدیل سـلطـه سـیـاســـى روسـیـه در ایـران منعقد شد.

 

۱۲۰۷ش / 1828 م

عـهـدنـامـه صلح ترکمنچاى بین روسیه و ایران با شرایط سخت همانند گلستان به ایران تحمیل شد. عـلاوه بـر عـهـدنـامـه سـیـاسـى تـرکـمـنـچـاى کـه از نـظـر سـیـاسـى و قـضـایـى اسـتـقـلال و حـاکـمـیـت ایـران را نـقض کرده بود، یک معاهده تجارى نیز در ترکمنچاى به امضاى طـرفین رسید که به عنوان متمم عهدنامه سیاسى بود.



۱۲۳٦ش /  1857 م

با وساطت و دخالت ناپلئون سوم امپراتور فرانسه ، عهدنامه صلح پاریس بین ایران و انـگـلیس بین فرخ خان و (پارتیک کاولى ) ، سفیر کبیر انگلستان در فرانسه به امضا رسید. به موجب این عهدنامه نیروهاى انگلیسى خاک ایران را ترک کردند و ایران هم متعهد شد که هرات را تخلیه نموده و از هرگونه ادعاى حاکمیت نسبت به هرات و سایر شهرهاى افغانستان خوددارى نـمـایـد و در امور داخلى افغانستان مداخله نکند.

 

۱۲٦۰ش / 1881 م

به دنبال پیشروى روسیه در آسیاى مرکزى؛ پیمان نامه (آخـال ) کـه بـیـن (مـیـرزا سـعـیـد خـان ) وزیـر امـور خـارجـه ایـران و (ایـوان زیـنـوویـوف ) وزیـر مختار روسیه در ایران به امضا رسید، ایران بطور کلى از ادعاى خود نـسـبـت بـه (تـرکـسـتـان ) و (مـاوراءالنـهـر) صـرف نـظـر کـرد و در مـقـابـل روسـیـه هـم مـتـعـهـد شد که از تجاوز قبایل ترکمن به خاک ایران جلوگیرى کند. بدین تـرتـیـب قـسـمـتـهـاى مـهـمّ دیـگـرى نـیـز از خـاک ایـران جـدا شـده و حـدود مرزهاى ایران کوچکتر گردید.

 

ب) امتیازات اقتصادی

1242 ش/ 1864 م

امتیاز تأسیس تلگراف ؛ تأسیس خطوط تلگراف در ایران توسط انگلستان به منظور ارتباط مستقیم آن کشور با هندوستان انجام می‌گرفت. به همین منظور اولین قرارداد مربوط به عبور خطوط تلگراف هند و انگلیس در 17 دسامبر 1862م / 1242ش در نتیجه‌ی تلاش‌های استویک، وزیر مختار انگلیس به امضای ناصرالدین شاه رسید و انگلیس اجازه گرفت که خط تلگرافی اروپا به هندوستان را از ایران بگذراند.



1247 ش / 1868 م

امتیاز انحصاری بهره برداری از شیلات شمال، که ناصرالدین شاه به انگلیس اعطا کرد.

 

1248 ش/  1869 م

اجازه احداث سیم تلگراف بین یک تبعه روسی و دولت ایران منعقد شد.



1251ش/ 1872 م

ناصر الدین شاه امتیاز رویتر که استفاده ازتمام معادن زیرزمینی از جمله نفت و ذغال سنگ (1251ش) را به مدت 60 سال به یک انگلیسی می داد.

 

1253ش/ 1874 م

امتیاز احداث و بهره برداری از خط آهن جلفا تبریز به روسیه اعطا شد.



1259ش/ 1880 م

تأسیس و تشکیل هسته نظامی بریگارد قزاق توسط روسها که تمام نیروی نظامی و امنیتی ایران را در اختیار می گرفت. رؤسای قزاق همه روسی بوده با آزادیخواهان مبارزه می کردند و در سرکوب مردم در مشروطه و... دخالت داشتند از جمله آنها لیاخوف روسی بود.



1267ش/ 1889 م

امتیاز تأسیس بانک شاهنشاهی ؛ بانک شاهنشاهی به موجب این امتیازنامه ، تأسیس و اداره آن به مدت شصت سال به بارون جولیوس رویتر، یهودی آلمانی تباری که تابعیت انگلیس و دین مسیح را پذیرفته بود، واگذار شد.

 

1267ش/ 1888 م

امتیاز کشتیرانی در کارون به کمپانی برادران لنج . این مجوّز که انگلیسی‏ها، نیم قرن برای به دست آوردن آن تلاش کردند، علاوه بر توسعه نفوذ سیاسی و نظارت بر نواحی جنوبی ایران، از نظر منافع تجاری، استفاده از این راه طبیعی برای حمل و نقل اجناس انگلیسی و هندی به شهرهای مرکزی از راه عادی بوشهر - شیراز - اصفهان بود.

 

1268ش/ 1889 م

امتیازات شیلات به پسر رویتر اعطاء شد.



1268 ش/ 1889 م

امتیازات نفتی که ابتدا در 1251ش به رویترداده شد و در سال 1268 ش با امتیازات دیگری تمدید شد که به موجب آن حفاری چاههای نفت در مناطق جنوبی و نفت خیز به عهده شرکت انگلیسی بود.



1270ش/ 1892 م

امتیاز رژی که  به امتیاز تنباکو معرف است که به مدت 55 سال تمام خرید و فروش تنباکوی ایران به انگلیسی ها داده شد که توسط میرزای شیرازی لغو شد.

 

1270 ش/ 1891 م

پس از تاسیس بانک شاهی ایران ، امتیاز تاسیس بانک دیگری به نام بانک استقراضی ایران به دو نفر  از اتباع روسیه تزاری به نام های پولیاکف و رافالویچ دادند واگذار شد . مدت امتیاز این بانک 75 سال بود . در سال1889م وقتی بارون رویتر تبعه¬ی انگلیس امتیاز تأسیس بانک شاهنشاهی و اجازه بهره‌برداری از معادن را گرفت، فورا روس‌ها نیز به دولت ایران اعلام داشتند، قبول تقاضاهای دولت در دادن قرضه، مستلزم تأسیس بانک روسی در ایران می‌باشد و علاوه‌بر این‌که با داده‌شدن اجازه تأسیس بانک به انگلیسی‌ها(بانک شاهنشاهی) برای دولت وقت مشکل بود که به روس‌ها اجازه ندهد، اصولا رجال مملکت و شاهزادگان از نظر امکان استقراض از بانک روس، خیلی زود با تقاضای روس‌ها موافقت نمودند.



1271ش/ 1893 م

در سال 1310 امتیاز احداث خط شوسه بین بندانزلی و قزوین به یک شرکت روسی داده شد این قرارداد بمدت 99 سال بود. در عصر مظفرالدین بین قزوین و همدان نیز به آنها داده شد.

 

1276ش/1897م

امتیاز انحصاری اکتشاف آثار عتیقه در تمام خاک ایران به انگلیسی ها داده شد .

 

1276ش/  1897 م

کشور فرانسه نیز بی بهره از امتیازات اهدائی شاهان قاجار نبود. آنها نیز در حدود سالهای 1276-1277 امتیاز کاوشهای علمی برای کشف آثار باستانی را در سراسر خاک ایران برای ابد و به مدت نامحدودی از مظفرالدین شاه گرفتند. مجری این طرح کنت دمرگان بود که مصر مشغول تحقیقات علمی بود که از کهنه کارترین باستانشناسان بود که به ایران احضار شد و از سال 1279 کار خویش را آغاز کرد. کشیشی به نام شیل که آشنا با زبانهای اسلامی بود به همراه امرگان به ایران آمد و آثار بدست آمده در 183 صندوق را با خود به پاریس برد و در سال 1280 در پاریس به نمایش گذاشت که اکنون در موزه لور پاریس نگهداری می شود.

 

1277ش/ 1898 م

در سال  1277 امتیاز استخراج معادن قراجه داغ آذربایجان از طرف دولت ایران به شرکت روس به مدت70 سال داده شد.



1280ش/ 1901 م

قرارداد دارسی یا امتیازنامه دارسی قراردادی است که ویلیام ناکس دارسی در سال ۱۹۰۱ با دولت ایران امضا کرد تا به اکتشاف و استخراج نفت در ایران بپردازد. به موجب این قرارداد از طرف ایران مظفرالدین‌شاه، امین‌السلطان، میرزا نصرالله مشیرالدوله و مهندس‌الممالک )نظام‌الدین غفاری) قرارداد را امضا کردند.  اما بر اثر مساعدت و جسارت برخی از مدیران و مهندسان دارسی، پس از تلاشهای گسترده سرانجام در سال 1908م/ 1287ش در منطقه مسجدسلیمان یکی از چاهها به نفت رسید و این آغاز تحولی جدید در عرصه سیاسی، اقتصادی ایران و حتی جهان شد.



۱۲۹۸ش /  1919 م

انعقاد قرارداد استعمارى وثوق الدوله ـ کاکس؛ این قرارداد شامل شش ماده و یک مقدمه و خلاصه آن عبارت بود از تعهدات انگلستان درباره احترام مطلق به استقلال و تمامیت ایران، تأمین مستشاران انگلیسی برای ادارات ایران و همکاری با ایران در زمینه احداث خطوط آهن و شبکه ارتباطی به‌همراه اعطای وام از طرف انگلستان. هم‌چنین به موجب این قرارداد، انگلیس، زمام امور مالی، اقتصادی و ارتش ایران را در دست می‏گرفت و ارتش متحدالشکل زیر نظر فرماندهان انگلیسی تشکیل می‏شد. تعرفه گمرکی نیز در ظاهر برای حفظ منافع ایران و درحقیقت به سود بریتانیا تغییر می‏یافت.

بدین ترتیب دولتهای بیگانه به غارت تمام ذخایر معدنی و آثار فرهنگی این مرز و بوم با شدت و حرص و ولع وصف ناپذیر تا پایان عصر سیاه پهلوی مشغول بودند که با پیروزی انقلاب اسلامی دستشان کوتاه شد.