در ادبیات سیاسی، تاسیس و تقویت نهادی به نام پارلمان یا مجلس، به عنوان یکی از ارکان و نمادهای بارز نظامهای سیاسی مردمی و دمکراتیک تلقی می شود؛ نهادی که از طریق سازوکارهای انتخاباتی، مردم با تعیین نمایندگان خود به صورت غیرمستقیم در اعمال حاکمیت سیاسی و تعیین سرنوشت سیاسی خود سهیم هستند. بدون شک میزان استقلال یا وابستگی مجلس از قوه مجریه یکی از شاخصهای مثبت توسعه سیاسی در کشور محسوب می شود. نهاد قانونگذاری در ایران نیز در ادوار مختلف تاریخ دستخوش تحولاتی بوده و نقش های مهمی را ایفا کرده و منشا بسیاری از اتفاقات مهم بوده است. سابقه تشکیل نخستین مجلس در تاریخ ایران به زمان حکومت اشکانیان باز می گردد.

جوان و تاریخ- خط زمان


مقدمه

در ادبیات سیاسی، تاسیس و تقویت نهادی به نام پارلمان یا مجلس، به عنوان یکی از ارکان و نمادهای بارز نظامهای سیاسی مردمی و دمکراتیک تلقی می شود؛ نهادی که از طریق سازوکارهای انتخاباتی، مردم با تعیین نمایندگان خود به صورت غیرمستقیم در اعمال حاکمیت سیاسی و تعیین سرنوشت سیاسی خود سهیم هستند. بدون شک میزان استقلال یا وابستگی مجلس از قوه مجریه یکی از شاخصهای مثبت توسعه سیاسی در کشور محسوب می شود. نهاد قانونگذاری در ایران نیز در ادوار مختلف تاریخ دستخوش تحولاتی بوده و نقش های مهمی را ایفا کرده و منشا بسیاری از اتفاقات مهم بوده است. سابقه تشکیل نخستین مجلس در تاریخ ایران به زمان حکومت اشکانیان باز می گردد. مجلس مهستان در دوره اشکانیان از میان بزرگان و اشراف ایرانی به دو دسته بزرگان و شاهی تقسیم می شده است. بعدها در زمان ظهور مشروطیت و استقرار نظام مقدس جمهوری اسلامی، مجلس به صورت کاملاً مستقل و تاثیرگذار در تحولات سیاسی کشور ایفای نقش نمود.  امروزه در نظام جمهوری اسلامی براساس اصل 71 قانون اساسی، مجلس شورای اسلامی صلاحیت عام قانونگذاری را دارا است و در عموم مسایل در حدود مقرر در قانون اساسی می تواند قانون وضع کند. در حال حاضر پارلمان ایران 290 عضو دارد که بر اساس اصل 62 قانون اساسی با رای مستقیم مردم انتخاب می شوند. در این نوشتار تلاش خواهیم نمود سابقه تاریخی مجالس شورای ملی در عصر قاجاریه را تشریح نماییم. دورانی که برای اولین بار مردم ایران با فضای دمکراسی و آزادی آشنا شدند؛ ولی به دلیل انحراف جنبش مشروطه ، از درون مصوبات آخرین دوره مجلس در عصر قاجاریه، استبداد رضاخانی ظهور و بروز پیدا نمود. مجالس دوره اول تا چهارم شورای ملی، در مجموع، سالم‌ترین و مردمی‌ترین تمام ادوار 24 گانه قانون‌گذاری در دوره مشروطیت محسوب می‌شد و در جریان برگزاری انتخابات آن، کمترین تقلب و اعمال نفوذ سازمان‌یافته دولتی یا سایر مراجع قدرت و نفوذ، صورت گرفت.



 

1275 قمری؛ تاسیس مصلحت خانه

با توجه به اینکه نخستین ارتباطات وسیع ایران با تمدن غرب در دوره قاجاریه شکل گرفت، ناصرالدین شاه در در تاریخ 23 مهر 1275 قمری در روزنامه «وقایع التفاقیه» فرمانی منتشر نمود که وظایف حکومت را میان وزارت‌خانه‌های امورخارجه، ‌جنگ، مالیه و فواید عامه تقسیم کرد و «میزراجعفرخان مشیرالدوله» به عنوان رئیس‌مجلس 25 نفره (مصلحت‌خانه) یا به اختصار «مجلس مشورت» منصوب کرد.

1301 قمری؛ تاسیس مجلس وکلای تجار ایران

با وجود جنبه تشریفاتی مجلس مصلحت خانه، با توجه به گستردگی روابط تجاری و بازرگانی تجار ایرانی با تمدن غرب، در شوال 1301 قمری تجار و بازرگانان ایرانی توانستند اجازه تاسیس «مجلس وکلای تجار ایران» را از ناصرالدین شاه بگیرند که مرام‌نامه آن بسیار مترقی و برخوردار از اندیشه های اصلاح‌طلبانه بود.



ذیقعده 1323؛ تاسیس عدالت خانه و نخستین عقب نشینی شاه قجری

نارضایتی های حاصله از ناکارآمدی رژیم سلطنتی و ضعف دولتمردان در اداره سیاسی و اقتصادی کشور، سبب شد مردم به رهبری روحانیت شیعی به عنوان اولین اقدام موثر ،  مظفرالدین شاه را در موضعی انفعالی قرار دهند و تبا انجام تحصن و مهاجرتهای صغری و کبری، « تأسیس عدالتخانه‌« را به عنوان یکی از عمده‌ترین عقب‌نشینی‌های عمده شاه قاجاری در برابر مردم را تحقق بخشتد.

1324 قمری ؛ امضای فرمان مشروطیت و تاسیس نهاد نوپای مجلس شورای ملی

با توجه به آرمان آزادیخواهی و برابری جنبش مشروطیت، یکی از خواسته های عینی مشروطه طلبان، تاسیس نهادی بود که بتوانند از طریق آن ضمن کنترل قدرت شاه، اراده عمومی مردم در تعیین سرنوشت سیاسی خود دخل و تصرف داشته باشد. لذا با فشار مشروطه طلبان مظفرالدین شاه در سال 1324 قمری فرمان مشروطیت را صادر و امضا نمود و 5 روز پس از صدور این فرمان از دنیا رفت.

 



17 شعبان 1324 قمری؛ دوره اول مجلس شورای ملی

در تاریخ 13 مهر ماه 1285 شمسی مطابق با 17 شعبان 1324 قمری و 17 اکتبر 1906 میلادی با نطق افتتاحیه مظفرالدین شاه قاجار؛ اولین جلسه رسمی مجلس شورای ملی گشایش یافت. نمایندگان این اغلب از بین طبقه اشراف و شاهزادگان، تجار و مالکان، روحانیون و اصناف انتخاب شدند. این مجلس در روز دوم تیر ماه 1278 شمسی مصادف با 23 جمادی‌الثانی 1326 قمری به دستور محمدعلی شاه قاجار و با همکاری قوای روس به توپ بسته شد و به نوعی ناکام ماند.



نمایندگان اولین دوره مجلس شورای ملی

این مجلس، قانون اساسی ایران را که مشتمل بر 51 اصل بود در تاریخ 8 دی ماه 1285 شمسی به توشیح مظفرالدین شاه و پس از فوت وی متمم قانون اساسی را 15 مهر ماه 1286 شمسی به امضای محمدعلی شاه رساندند. در تاریخ معاصر ایران از مجلس اول به عنوان «مجلس موقتی» یاد میشود. این مجلس هفته‌ای دو بار تشکیل جلسه می‌داد و کمیته‌ای را مامور تدوین نظام‌نامه انتخابات کرد. به این صورت مشروطیت سبب ورود ایرانیان به دنیای جدید شد و فصل نوینی را در مناسبات اجتماعی ـ سیاسی ملت ایران گشود. با این نهضت، استبداد مهار شد و نهادهای دموکراتیک پدیدار گشت. در راس این نهادها مجلس قرار داشت که اساس نظام مشروطه به حساب می‌آمد و از آن جا که پایه و اساس حکومت از ملت و اراده عمومی ناشی می‌شد و این امر در مجلس متجلی می‌گردید، نماد واقعی مشروطیت و رکن رکین آن محسوب می‌شد. بعد از قرائت فرمان مظفرالدین شاه در اولین جلسسه افتتاحیه مجلس اول، خانه میرزا حسین خان سپهسالار (صدراعظم معروف دوره ناصری) واقع در میدان بهارستان (جنب مسجد و مدرسه سپهسالار) به تشکیل جلسات مجلس شورای ملی اختصاص یافت که تا انقلاب ایران در سال ۱۳۵۷ ه‍.ش بیشتر جلسات در همان جا تشکیل می‌شد.



دوم ذیقعده 1327 قمری؛ دوره دوم مجلس شورای ملی

با قدرت رسیدن محمدعلی شاه قاجار و شروع دوران استبداد صغیر، دومین دوره مجلس قانونگذاری پس از 1 سال و 4 ماه و 21 روز فترت در تاریخ 24 فروردین 1288 خورشیدی مطابق با دوم ذیقعده 1327 قمری افتتاح شد. این مجلس نیز فرجام میمونی نداشت و به دنبال اولتیماتوم دولت روس در روز 3 دی ماه 1289 خورشیدی منحل شد.



17 محرم 1333 قمری ؛ دوره سوم مجلس شورای ملی

این مجلس نیز در دوران حکومت آخرین پادشاه قاجار پس از 3 سال فترت در تاریخ 14 آذر ماه 1293 خورشیدی مطابق با 17 محرم 1333 قمری توسط احمدشاه قاجار افتتاح گردید. این مجلس نیز به دلیل تاثیر پذیرفتن از تحولات بین المللی و منطقه ای نظر جنگ جهانی اول و نقض بی طرفی ایران توسط قوای متفقین، بعد از یک سال منحل شد.



 

15 شوال 1339 قمری ؛ دوره چهارم مجلس شورای ملی

با توجه به بی ثباتی سیاسی و اجتماعی حاصل از حضور نیروهای اشغال گر در ایران و در جریان جنگ جهانی اول، بعد از  5 سال و 7 ماه و 8 روز فترت ، چهارمین دوره مجلس شورای اسلامی در اول تیر 1300 خورشیدی مطابق با 15 شوال 1339 قمری توسط احمدشاه قاجار گشایش یافت و در 30 خرداد 1302 خورشیدی مطابق با 17 ذیقعده 1441 قمری پایان یافت.



5 رجب 1342؛ دوره پنجم مجلس شورای ملی

پنجمین دوره قانونگذاری در تاریخ 22 بهمن 1302 خورشیدی مطابق با 5 رجب 1342 قمری افتتاح شد. مهمترین اتفاق و تحولی که در این دوره مجلس روی داد؛ انحلال سلطنت قاجاریه و تاسیس مجلس موسسان بود؛ مجلسی که در مجلس موسسان در 21 آذر ماه همان سال سلطنت را به پهلوی داد. مجلس پنجم شورای ملی نیز در تاریخ 22 بهمن 1304خورشیدی خاتمه یافت. این مجلس ناپاک ترین مجلس دوره قاجاریه محسوب می شود که در جریان برگزاری انتخابات آن، مداخله دولت (رضاخان) در گزینش نمایندگان دلخواه، به‌گونه‌ای بی‌سابقه، افزایش یافت؛ و همین مجلس هم بود که موجبات صعود شبه‌قانونی رضاخان به‌سریر سلطنت ایران را فراهم آورد، که اکثریت نمایندگانش، حضور خود در مجلس را مرهون رأی و اراده مردم حوزه‌های انتخابیه خود نبودند.