در حافظه تاریخی ملت ایران سوم شهریور 1320 به نوعی با تلخی و شیرینی همراه است. از یک طرف بساط دیکتاتوری نظامی رضاشاه پهلوی برچیده می شود و از سوی دیگر،تمامیت ارضی ایران توسط قوای متفقین نقض شده و ایران از شمال و جنوب آماج حملات ارتش متفقین قرار می گیرد و ارتش مدرن رضاخان نیز با کوچکترین مقاومتی تسلیم می شود. متفقین دلیل اشغال ایران را تمرد رضاخان از اخراج نیروهای آلمانی مستقر در نقاط مختلف ایران اعلام می کنند. اما در واقع واقعتیهای ژئوپلتیکی صحنه نبرد و همچنین برخورداری ایران از موقعیت همسایگی با شوروی دلیل اصلی تهاجم همه جانبه قوای متفقین به ایران بود.

در حافظه تاریخی ملت ایران سوم شهریور 1320 به نوعی با تلخی و شیرینی همراه است. از یک طرف بساط دیکتاتوری نظامی رضاشاه پهلوی برچیده می شود و از سوی دیگر،تمامیت ارضی ایران توسط قوای متفقین نقض شده و ایران از شمال و جنوب آماج حملات ارتش متفقین قرار می گیرد و ارتش مدرن رضاخان نیز با کوچکترین مقاومتی تسلیم می شود. متفقین دلیل اشغال ایران را تمرد رضاخان از اخراج نیروهای آلمانی مستقر در نقاط مختلف ایران اعلام می کنند. اما در واقع واقعتیهای ژئوپلتیکی صحنه نبرد و همچنین برخورداری ایران از موقعیت همسایگی با شوروی دلیل اصلی تهاجم همه جانبه قوای متفقین به ایران بود. در این مجال تلاش خواهیم نمود تا روند زمانی اشغال ایران را به تصویر بکشیم.



محمدرضا پهلوی ولیعهد جوان رضاشاه که در شهریور 1320 جانشین پدرش می شود

 

1318 ش/ 1939 م

آلمان  نازی در ساعت ۴:۴۵ دقیقه بامداد ۱سپتامبر، ۱۹۳۹به لهستان حمله کرد. از آنجا که فرانسه و بریتانیا، قراردادهای تضمین امنیتی با لهستان داشتند، طبق تعهدات خود در تاریخ ۳سپتامبر، ۱۹۳۹در اقدامی از قبل هماهنگ شده به آلمان نازی اعلان جنگ دادند.



رضا پهلوی پس از ورود ارتش متفقین به خاک ایران و پیش از آنکه برای همیشه ایران را ترک کند.

1318ش / چهارم سپتامبر 1939.م

محمود جم، نخست‌وزیر ایران، طی اطلاعیه‌ای اعلام کرد: «در این موقع که متاسفانه نایره جنگ در اروپا مشتعل گردیده است، دولت شاهنشاهی ایران به موجب این بیانیه تصمیم خود را به اطلاع عموم می‌رساند که در این کارزار بی‌طرف مانده و بی‌طرفی خود را محفوظ خواهد داشت.



محمود جم

اول تیر 1320ش / بیست‌ودوم ژوئن 1941.م

حمله ناگهانی آلمان به شوروی، و پیوستن شوروی به اردوگاه متفقین؛ روسها در مقابل حملات برق‌آسای ارتش آلمان، به اسلحه، مهمات و دارو احتیاج مبرمی داشتند و انگلیسی‌ها نیز می‌خواستند، به هر قیمتی شده، خطوط ارتباطی بین خلیج‌فارس و سرحد شوروی را حفظ کنند تا بدین‌وسیله هم مهمات و وسایل جنگی مورد نیاز شوروی‌ها را به جبهه آنها برسانند و هم اگر احتمالاً روسها شکست خوردند، بتوانند راساً از چاههای نفت خاورمیانه و خطوط ارتباطی هند، دفاع کنند.

1320ش / دوازدهم ژوئیه 1941م

انعقاد معاهده‌ای بین انگلستان و شوروی با هدف تشریک مساعی برای مقابله با دشمن مشترک؛ دو دولت متعهد شده بودند: اولاً برای متارکه جنگ با آلمان، بدون رضایت طرف دیگر هیچ‌گونه مذاکرات جداگانه‌ای ننمایند، ثانیاً هرگونه کمک نظامی را در جنگ با دشمن مشترک، به یکدیگر برسانند. در این زمان مساله رساندن اسلحه و مهمات به جبهه روسیه مطرح شد و انگلیسی‌ها راه ایران را پیشنهاد کردند که مطمئن‌ترین و کوتاه‌ترین راه بود و راه‌آهن آن از خلیج‌فارس به بحر خزر بهترین وسیله نقلیه به‌شمار می‌رفت.



1320ش/  هفدهم ژوئیه 1941.م

توافق دو دولت شووری و انگلیس در مورد حمله به ایران ؛ به دنبال حمله آلمان به شوروی در ژوئن ۱۹۴۱اتحاد شوروی و انگلستان برای اشغال ایران مصمم شدند.

چهاردهم خرداد 1320ش / چهارم ژوئن 1941م

تنها دستاویز انگلیسیها برای حمله به ایران حضور ستون پنجم آلمان در این کشور بود؛ انگلیس از دولت منصور خواست فعالیتهای پنهانی عوامل آلمان را در ایران متوقف نماید.



دهم تیر 1320 ش / اول ژوئیه 1941

بولارد وزیر  مختار انگلیس در ایران  در دیداری با منصور از او خواست به‌فوریت به اخراج چهارپنجم آلمانی‌های شاغل در ایران اقدام نماید.

بیست‌وپنجم خرداد 1320ش/  ششم اوت 1941.م

سفارت انگلستان، طی یادداشتی ده ماده‌ای خطاب به دولت ایران، مجدداً در مورد حضور و فعالیت آلمانیها در ایران هشدار داد و به تبع آن شوروی نیز در همین روز تذکاریه‌ای مبنی بر کاستن تعداد آلمانیها در ایران و کوتاه کردن دست آنها از امور، برای دولت ایران فرستاد.



ارتش شوروی و انگلیس در حال ورود به تهران. شهریور ۱۳۲۰

سوم شهریور 1320ش / بیست‌وپنجم اوت 1941م

 نیروهای شوروی و انگلستان از شمال و جنوب وارد خاک ایران شدند. در همان ساعات اولیه حمله نیروهای انگلستان و شوروی به ایران، اسیمرنف، وزیرمختار شوروی، و سرریدر بولارد، وزیرمختار انگلیس، منصور، نخست‌وزیر ایران، را از قضیه حمله مطلع نمودند و طی دو اعلامیه دلایل حمله خود را بیان کردند.رضاشاه نیز  طی اعلامیه‌ای به نفع ولیعهدش محمدرضا از سلطنت کناره گرفت.تهاجم از ۲۵ اوت تا ۱۷ سپتامبر ۱۹۴۱ به طول انجامید و به عملیات چهره معروف بود. هدف تامین امنیت میدان های نفتی ایران برای شوروی و حصول اطمینان از تامین خطوط متفقین در ایران برای مبارزه با نیروهای متحدین در جبهه شرقی بود. اگرچه ایران رسما بی طرف بود اما پادشاه ایران رضا شاه با دید دوستانه به متحدین نگاه میکرد و در زمان اشغال ایران و پس از آن، او سرنگون شد و پسرش محمدرضا پهلوی به جایش بر تخت نشست.



بهمن1320ش / ژانویه ۱۹۴۲م

ایران پیمان اتحاد با بریتانیا و اتحاد جماهیر شوروی امضا کرد. که در آن ایران موظف به کمک غیر نظامی به متفقین بود. در مقابل متفقین متعهد می شدند که کمتر از ششش ماه پس از اتمام جنگ ایران را ترک کنند.

مهر  1322 ش/ سپتامبر۱۹۴۳م

ایران به آلمان اعلام جنگ داد که در نتیجه واجد شرایط عضویت در سازمان ملل متحد می شد.



عبور تانک های زرهی ارتش متفقین از شهر کرمانشاه. شهریور 1320

اسفند 1323 ش / فوریه 1945 م

آخرین اقدام ایران به نفع متفقین در زمان جنگ دوم جهانی، اعلان جنگ به ژاپن بود.



۶تا ۹آذرماه۱۳۲۲/ ۲۸نوامبرتا اول دسامبر۱۹۴۳

در کنفرانس تهران، رییس جمهور آمریکا فرانکلین روزولت، نخست وزیر بریتانیا وینستون چرچیل و جوزف استالین دوباره بر تعهد خود به استقلال و تمامیت ارضی ایران تاکید کردند و تمایل خود به گسترش کمک های اقتصادی به ایران را نشان دادند. بر اساس پیمان ایران نباید به عنوان کشور اشغال شده، بلکه باید به عنوان عضوی از قدرت های متفق شناخته می شد.

4 مرداد 1323 ش/  26 ژوئیه 1944 م

رضاخان پهلوی، ساعت 5 بامداد در شرایطی که جنگ جهانی دوم به سرعت به نفع انگلیس و روسیه پیش می‌رفت، بر اثر یک حمله قلبی درگذشت.

29اردیبهشت 1324 ش / آوریل 1945 م

دولت ایران پس از درخواست هشتم اردیبهشت مبنی بر خروج این نیروها ؛  طی یادداشت هایی پیروزی در جنگ را به سه دولت بزرگ متفق تبریک گفته و ضمنا از فرصت استفاده کرد و خاطرنشان ساخت که به موجب ماده 5 پیمان سه جانبه و قولی که در کنفرانس تهران داده شده بود، پس از پایان مخاصمات در اروپا دیگر لزومی به ماندن نیروهای متفقین در ایران نیست و بهتر است هر چه زودتر خاک ایران را تخلیه کنند.



ورود ارتش انگلستان به پالایشگاه آبادان. شهریور 1320

26 تیر تا 11 مرداد 1324/ ژوئن 1945 م

در کنفرانس پوتسدام که بین سران سه کشور بزرگ ـ استالین نخست وزیر شوروی، ترومن رییس جمهور جدید آمریکا، چرچیل (و سپس کلمنت اتلی نخست وزیر جدید انگلستان) در حومه پایتخت سابق آلمان تشکیل شد، مساله تخلیه ایران از نیروهای بیگانه مطرح شد، اما شوروی ها به بهانه اینکه هنوز جنگ با ژاپن خاتمه نیافته است با آن موافقت نکردند



10 شهریور 1324 ش / اول سپتامبر 1945 م

عقب نشینی متفقین از ایران در گردهمایی وزیران خارجه سه کشور در لندن تصویب شد و طی آن  خروج ظاهری نیروهای آمریکا و انگلیس شروع شد. ‌اما در طول این مدت نیروهایی را جهت خودمختار طلبی در ایران تربیت کرده بودند و هم چنین شوروی نیز به طور واضح از خروج نیروهایش از «آذربایجان» امتناع می ورزید.

اردیبهشت ۱۳۲۵ش/ آوریل 1946

پس از شکایت دولت ایران به شورای امنیت و مسافرت قوام السلطنه نخست وزیر وقت به مسکوکه به امضای موافقت نامه‌ای درباره تشکیل شرکت مختلط نفت ایران و شوروی انجامید، شوروی نیز نیروهای خود را از ایران خارج کرد.