تاریخ مبارزات دانشگاه علیه رژیم محمدرضا پهلوی، که اوج آن در دو مرحله ۱۶ آذر ۱۳۳۲ و ۱۳ آبان ۱۳۵۷ بوده است، به سالهای پیش از شروع نهضت ملی شدن صنعت نفت ایران باز می گردد، تاریخی که بیانگر چندین هجمه نظامی رزیم ظاغوت به دانشگاه تهران به عنوان قلب تپنده جنبش دانشجویی ایران، است. در مجموع، دانشگاه از معدود کانون هایی بود که در تمامی دوران سالهای استبداد و خفقان هرگز خاموش نشد.

سالگرد شهادت سه دانشجوی دانشکده فنی دانشگاه تهران در ۱۶ آذر ۱۳۳۲ در اعتراض به دیدار رسمی ریچارد نیکسون نایب رئیس جمهور وقت ایالات متحده آمریکا و همچنین از سرگیری روابط ایران با بریتانیا، پس از کودتای امریکایی- انگلیسی ۲۸ مرداد است. این سه شهید که شهید دکتر چمران به عنوان شاهد عینی، دقیق ترین توصیفات را از نحوه شهادتشان ارائه کرده است، بعدها توسط دکتر علی شریعتی، به نام «سه آذر اهورایی» نامیده شدند.

بدین ترتیب سه دانشجوی شهید، به نماد مبارزات دانشجویی علیه استبداد و استعمار بدل شدند. دانشجویان پس از آن، هر سال در این روز اعتصابهای دانشجویی به راه می‌انداختند و در واقع ۱۶ آذرماه به معیار خوبی برای ارزیابی میزان نفرت از حکومت شاه و توانایی و نفوذ مخالفان در بین روشنفکران، تبدیل شد. ۱۶ آذر، توسط کنفدراسیون دانشجویان ایرانی خارج از کشور که مرکز اجتماع و مباحثه مخالفان حکومت پهلوی در خارج از ایران بود، روز دانشجو نامیده شد. علاوه بر این تشکل قدرتمند و همچنین انجمن های اسلامی دانشجویان در خارج از کشور، تشکل های مبارز جدیدی از جمله نهضت آزادی، از درون جبهه ملی بوجود آمدند که کار مبارزه با شاه را در داخل کشور تقویت و تسریع کردند. اما این مبارزات تا زمان شروع نهضت اسلامی توسط حضرت امام (ره) در دهه چهل، چندان قدرتمند و منسجم نبود.

اما تاریخ مبارزات دانشگاه علیه رژیم محمدرضا پهلوی، که اوج آن در دو مرحله ۱۶ آذر ۱۳۳۲ و ۱۳ آبان ۱۳۵۷ بوده است، به سالهای پیش از شروع نهضت ملی شدن صنعت نفت ایران باز می گردد، تاریخی که بیانگر چندین هجمه نظامی رزیم ظاغوت به دانشگاه تهران به عنوان قلب تپنده جنبش دانشجویی ایران، است. در مجموع، دانشگاه از معدود کانون هایی بود که در تمامی دوران سالهای استبداد و خفقان هرگز خاموش نشد.

 

حال اگر بخواهیم تاریخ مبارزات آشکار دانشجویان و رژیم طاغوت را در آینه تاریخ بنگریم، باید به روزهای پر فراز و نشیب اشغال و ارعاب دانشگاه توسط نظامیان سرسپرده رژیم، اشاره کنیم:

۱۵ بهمن ۱۳۲۷

۱۵ بهمن ۱۳۲۷ روزی بود که برای اولین بار، رژیم شاه دانشگاه را هدف سرکوب قرار داد، پلیس امنیتی دانشگاه را اشغال کرده و دانشجویان را دستگیر نمود. در این هنگام شعار «حفظ استقال دانشگاه و وحدت استاد و دانشجو» شعار اصلی دانشجویان بود و نامه های اعتراضی دانشجویان که به «شورای عالی دانشگاه، ریاست دانشگاه و استادان» ارسال شد.

 

۲۸ مرداد ۱۳۳۲

پس از یک کودتای ناکام در ۲۵ مرداد، این بار برخی واحدهای ارتش و جمعی از اراذل و اوباش خیابانی با سوء استفاده از هرج و مرج‌های شهری که ناشی از درگیری‌های حزبی توده‌ای ها و ملی‌ها در تهران بود، و با هزینه دلارهای امریکایی، شهر را به تصرف درآورده و دکتر مصدق نخست وزیر را دستگیر و برکنار کردند. به این ترتیب، کودتای امریکایی ۲۸ مرداد، موجبات بازگشت مجدد شاه به قدرت و نفوذ دوباره اجانب به ایران و منابع سرشار آن را فراهم ساخت.

 

۱۶ مهر ۱۳۳۲

پس از وقوع کودتای ۲۸ مرداد ۱۳۳۲، سازمانهای سیاسی تشکیل دهنده جبهه ملی، برای دوره کوتاهی در یک ائتلاف ضعیف، تحت نام «نهضت مقاومت ملی» به مقاومت سیاسی دست زدند و تظاهرات‌ها و اعتصابهای پراکنده‌ای در پاییز همان سال در دانشگاه تهران و همچنین بازار، از جمله در تاریخ ۱۶ مهر (مصادف با ۲۹ محرم)، در اعتراض به محاکمه مصدق برگزار کردند که به اشغال دانشگاه توسط سربازان مسلح و دستگیری ۱۱ دانشجو انجامید.

۲۵ مهر ۱۳۳۲

«هربرت هوور» مشاور وزارت امور خارجه امریکا در امور نفتی، به منظور گفتگو با دولتمردان ایرانی وارد تهران شد و ۵ روز بعد به اتفاق «لویی هندرسون» سفیر امریکا در ایران به دیدن شاه رفت. در ۲۷ مهرماه «وارن» رئیس اداره همکاری فنی امریکا، چکی به مبلغ ۴ میلیون و ۷۰۰ هزار دلار به عنوان کمک فنی ایالات متحده به ایبران، تسلیم علی امینی وزیر دارایی دولت زاهدی کرد.

 

۲۱ آبان ۱۳۳۲

در ۲۹ مهر، «آنتونی ایدن» وزیر خارجه بریتانیا طی نطقی در مجلس عوام این کشور آمادگی دولت متبوع خود را برای برقراری رابطه مجدد با ایران (که از زمان بسته شدن سفارت توسط دکتر حسین فاطمی وزیر امور خارجع مصدق، قطع شده بود) اعلام کرد. خیانت توده ای ها به نهضت که ناشی از همکاری رهبران خارجی شان در دولت شوروی با رژیم کودتای بود، و همچنین تعلل جبهه ملی در اعتراض رسمی به این مسئله، باعث شد تا با یک وقفه نسبتا طولانی و به ابتکار دانشجویان که رادیکال ترین نیروهای مبارز علیه شاه بودند، تظاهراتی در ۲۱ آبان ۱۳۳۲ در اعتراض به برقراری رابطه مجدد دولت کودتا با انگلستان برگزار شود که البته بازاریان هم با آن همراهی داشتند.

۳ آذر ۱۳۳۲

محاکمه دکتر «محمد مصدق» و «سرتیپ ریاحی» در دادگاه نظامی خاتمه یافت و دکتر مصدق به سه سال زندان مجرد و ریاحی به دو سال حبس تادیبی محکوم شدند. همزمان «سر دنیس رایت» کاردار موقت سفارت بریتانیا به تهران وارد شد و چند روز بعد اعلامیه مشترک میان دو دولت برای برقراری رابطه رسمی منتشر شد. در همین روز دربار شاهنشاهی اعلام کرد که «ریچارد نیکسون»، معاون رئیس جمهور امریکا در ۱۸ آذر ماه به ایران می آید.

۱۴ آذر ۱۳۳۲

در ۱۴ آذر ماه به سفارش نهضت مقاومت ملی، دانشجویان فعال به سخنرانی در کلاسها پرداختند و ناآرامی تمامی محوطه دانشگاه تهران را فرا گرفت. دولت وقت برای پیشگیری از هرگونه اقدام بعدی تصمیم به سرکوب اعتراضات گرفت. روز بعد دانشجویان ادامه تظاهرات را به خارج از دانشگاه کشاندند که با سرکوب و ضرب و جرح و دستگیری عده ای از دانشجویان مواجه شد.

 

۱۶ آذر ۱۳۳۲

سربازان و نیروهای ویژه ارتشی به فرمان تیمسار «تیمور بختیار»، پس از هجوم به دانشگاه، به کلاسهای درس حمله کرده و صدها دانشجو را بازداشت و زخمی نمودند. نیروهای امنیتی در دانشکده فنی، اقدام به شلیک تیر کردند که موجب کشته شدن آنی دانشجوی این دانشکده به نامهای احمد قندچی، آذر (مهدی) شریعت‌رضوی و مرگ یکی از دانشجویان زخمی آن حادثه به نام مصطفی بزرگ‌نیا پس از چند ساعت خونریزی در صحن دانشکده شد.

 

گفته می شود دو نفر از این سه (بزرگ نیا و قندچی)، به حزب توده و نفر سوم به جبهه ملی متمایل بوده‌اند. واقعیت آنست که بزرگ نیا گرایشات سیاسی چندانی نداشت، هر چند که آشکارا اعلام کرده بود که مرگ را بر تسلیم در مقابل شاه ترجیح می دهد.

هدی شریعت رضوی گرایشات آشکار مذهبی داشت و در مجموع هر سه نفر طرفدار نهضت ملی شدن صنعت نفت بودند.

 

در شرایطی که حزب توده به دلیل خیانت به نهضت بین دانشجویان منفور شده و جبهه ملی هم به دلیل ضعف عمل و تردید در اقدام اساسی طرفداران چندانی در میان دانشجویان نداشت، عموم دانشجویان در اعتراض به شکست نهضت، دخالت بیگانه و بویژه محاکمه غیر عادلانه مرحوم مصدق، بدون اعلان گرایش دقیق سیاسی، به طور کلی خود را مصدقی می نامیدند.

۱۷ آذر ۱۳۳۲

فردای روز شهادت سه دانشجو، تمام دانشگاه های تهران و اغلب شهرستانها در اعتصاب کامل به سر بردند، حتی بسیباری از دبیرستان هم تعطیل شدند. با این حال در همان روز نیکسون به ایران آمد و دکترای افتخاری در رشته حقوق را در دانشگاه تهران که در اشغال مشهود نیروهای نظامی بود، دریافت کرد. یکی از روزنامه ها با انتشار مقاله ای با عنوان «سه قطره خون» نامه ای سرگشاده به نیکسون نوشت و شهادت این سه دانشجو را به قربانی کردن بهترین فرزندان ملت در پیشگاه وی تشبیه کرد.

 

۱۶ آذر ۱۳۳۹

اولین بزرگداشت رسمی شهدای ۱۶ آذر ۱۳۳۴۲ توسط سازمان دانشجویان دانشگاه تهران (هوادار جبهه ملی) برگزار شد. همه اعضای این کمیته توسط رژیم دستگیر و تا فروردین ماه که تظاهرات دانشجویان شدت یافت، در زندان ماندند.

 

۹ بهمن ۱۳۳۹

۴۰۰ دانشجو در اعتراض به دستگیری رهبرانشان در محوطه دانشگاه تهران متحصن و خواستار آزادی  ۱۶۰ دانشجوی زندانی شدند. نیروهای نظامی سه روز دانشگاه را محاصره و مانع از رساندن آب و غذا به دانشجویان شدند. در ۹ بهمن دانشگاه تعطیل شد ولی تظاهرات به دانشگاه های تبریز و مشهد گسترش یافت. در ۱۳ بهمن، دانشجویان اعتصابی دانشگاه را ترک کردند و به تظاهرات خیابانی روی آوردند که به مدت یک هفته ادامه یافت. دانشگاه تا اواخر فروردین سال بعد بسته ماند و بازار هم در زمستان تعطیل گردید.

اول بهمن ۱۳۴۰

روز اول‌ بهمن‌ ۱۳۴۰ دانشجویان‌ چند دانشکده‌ دانشگاه‌ تهران‌ در اعتراض‌ به‌ تداوم‌ تعطیلی‌ مجلس‌ ـ که‌ به‌ پیشنهاد دکتر علی‌ امینی‌ نخست‌ وزیر و توسط شاه‌ منحل‌ شده‌ بود ـ عدم‌ برگزاری‌ انتخابات‌ آزاد، هواداری‌ از خواسته‌های‌ جبهه‌ ملی‌ و پشتیبانی‌ از دانش‌آموزان‌ اخراجی‌ برخی‌ مدارس‌ تهران،‌ کلاس‌های‌ درس‌ را تعطیل‌ کرده‌ و خواستار کناره‌گیری‌ دولت‌ امینی‌ شدند. در نتیجه یک بار دیگر پس از ماجرای ۱۶ آذر، نیروهای ارتش به دانشگاه تهران ریختند و دانشجویان معترض را سرکوب کردند. این بار هم به دستور سپهبد بختیار که قصد داشت دکتر امینی نخست وزیر وقت را بدنام ساخته و موجبات سقوط وی را که فردی میانه رو بود، فراهم آورند.

۱۷ بهمن ۱۳۴۲

در آستانه رفراندوم فرمایشی انقلاب سفید، درگیری مجددی در دانشگاه تهران روی داد، واحدهای ویژه در لباس «کارگران و کشاورزان» به دانشجویان «ارتجاعی» و «ضد اصلاحات» یورش بردند. این به اصطلاح «کارگران و کشاورزان» فقط اونیفورم نظامی خود را عوض کرده بودند اما پوتین‌های نظامی را همچنان بپا داشتند. صدها دانشجو، استاد دانشگاه و رهبری جبهه ملی دوم در آن روز توقیف شدند.

 

۱۳ آبان ۵۷

این آخرین حمله رژیم شاه به دانشگاه تهران بود که در اثر این هجمه تعدادی از دانش آموزانی که در جریان راهپیمایی وحدت با دانشجویان (در سالگرد تبعید امام خمینی (ره) به ترکیه) به دانشگاه تهران آمده بودند، به شهادت رسیدند. این آخرین کشتار بزرگ رژیم شاهنشاهی بود و باعث شد تا روند سقوط شاه سرعت بیشتری به خود گیرد، به طوری که دوماه بعد ار این ماجرا، شاه از کشور فراری شده و یک ماه بعد از فرار وی و با بازگشت حضرت امام (ره) به ایران، انقلاب اسلامی ایران به برکت خون شهدای نهضت بویژه شهدای دانشجو به پیروزی برسد.