نخستین گام در وادار ساختن مردم به تغییر کلاه و لباس در مرداد 1306 ش برداشته شد و هیئت وزیران به پیروى از اندیشه بیمار رضاشاه در نیمه مرداد تصویب‏نامه‏هایى را گذرانید که به موجب آن تمامى کارکنان دولت، شاگردان مدارس و فرهنگیان موظف به پوشیدن لباس متحدالشکل و کلاه لبه‏ دار بودند.

در اکتبر 1917م / آبان 1291ش / محرم‏الحرام 1336ق انقلاب سوسیالیستى در کشور روسیه به ثمر رسید و به حکومت تزارها خاتمه داد، از آنجا که روس‏ها مشغول برطرف نمودن آشفتگى‏ها، آشوب‏ها و مقاومت‏هاى داخلى بودند، سیاست استعمارى این کشور در ایران براى مدتى متوقف گردید و ناگزیر نواحى شمالى ایران را تخلیه کردند اما این به معناى مداخله در کشور ایران نبود و دولت شوروى توسط حزب توده وابسته، نفوذ و سلطه خود را در این کشور به صورت کمرنگ ادامه داد.
این حوادث زمینه را براى سلطه انحصارى انگلستان در ایران بوجود آورد، انگلیسى‏ها که در صحنه‏هاى سیاسى ایران بى‏رقیب مانده بودند، شیوه‏هاى خود را در خاورمیانه تغییر دادند. قبل از خارج شدن روس‏ها از صحنه‏هاى رقابت استعمارى، استراتژى بریتانیا جلوگیرى از ایجاد حکومت قدرتمند مرکزى در ایران بود، اما تحولات مزبور و نیز عواملى چون کنترل منطقه حساس خاورمیانه، تثبیت منافع خویش در سرزمین ایران و سرکوب نهضت‏هاى ضد استبدادى و استعمارى ضرورت وجود یک حکومت مرکزى مقتدر ولى وابسته را براى انگلستان فراهم ساخت.
قرارداد وثوق‏الدوله کاکس که در سال 1919م / 1298ش بین ایران و انگلستان منعقد گردید و به موجب آن، نظارت بر تشکیلات نظامى و مالى و سیاسى ایران منحصراً در اختیار انگلیسى‏ها قرار مى‏گرفت با تلاش‏هاى شخصیت‏هاى برجسته‏اى چون شهید آیت‏اللَّه مدرس و شهید شیخ‏محمد خیابانى و اوج‏گیرى مخالفت‏هاى مردمى منجر به شکست گردید، این ناکامى و نفرت تاریخى اقشار مسلمان ایران از نظام استعمارى انگلستان، این سرطان سلطه را وادار کرد تا براى دخالت در امور ایران، روش غیرمستقیم را پیش گیرد. (1)
انگلستان براى هموارسازى این مسیر فرماندهى نیروهاى نظامى و قزاق ایران را در اختیار گرفت و اداره این قوا را به ژنرال آیرون ساید و افسران انگلیسى سپرد. در بهمن 1299 ش با حضور این ژنرال حیله‏گر میان دو عامل کودتا، ملاقاتى در قزوین صورت گرفت، در این دیدار رضاخان پذیرفت بعد از فتح تهران توسط قواى قزاق مقام نخست‏وزیرى به سیدضیاءالدین طباطبایى سپرده شود. سپس طبق نقشه‏اى از پیش طراحى‏شده، نیروهاى نظامى قزاق به فرماندهى رضاخان از قزوین به سوى تهران حرکت کردند و با توجه به اینکه نیروهاى ژاندارم و سایر قواى امنیتى پایتخت قبلاً از سوى انگلیسى‏ها تطمیع شده بودند آنان شبانه در سوم اسفند ماه وارد تهران شدند و بدون هیچ‏گونه مقاومت جدى مناطق حساس این شهر مهم را به اشغال خود درآوردند. (2)
با توجه به توضیحات فوق و انتشار اسناد و مدارک معتبر در اینباره، جاى هیچ تردیدى باقى نمى‏ماند که رضاخان یک عامل انگلیسى بوده، البته از زمان کودتا تا موقعى که این جرثومه ستم موفق گردید حکومت را به طور کامل در دست گیرد پنج سال طول کشید. (3) خود رضاخان در جلسه‏اى با حضور تنى چند از شخصیت‏هاى سیاسى تصریح نمود: انگلیسى‏ها او را سر کار آوردند. (4)
شب سیاه اهریمن‏
سرانجام در آذر 1304 مجلس مؤسسان با اصلاح چهار اصل از اصول متمم قانون اساسى، سلطنت دائمى ایران را به رضاخان و اعقاب ذکور او واگذار کرد و در چهارم اردیبهشت 1305ش رضاخان به عنوان پادشاه ایران رسماً تاجگذارى کرد. (5)
ابلاغیه یازدهم آبان 1304 رضاخان این ابلاغیه را خطاب به مردم ایران صادر کرد:
عموم اهالى ایران بدانند که من همیشه دو اصل مهم را سرسلسله مکنونات و عقاید خود قرار داده‏ام: اجراى عملى احکام شرع مبین اسلام؛ تهیه رفاه حال عموم مردم.
همچنین براى اینکه بتواند حمایت نیرومندترین قشر اجتماعى یعنى روحانیت و علماى شیعه را به سوى خود جلب کند یا حداقل مانع از مخالفت آنان با خود شود بارها به دیدار روحانیان قم مى‏شتافت و خود را در حضور آنان مردى متدین و مدافع شریعت و پاسدار آن معرفى مى‏کرد، با این نیرنگ و شیوه منافقانه توانست حمایت اشخاصى از اقشار گوناگون را به سوى خود جلب کند. (6)
اما وقتى رضاخان پایه‏هاى قدرت خود را محکم کرد ضمن حاکم نمودن اختناقى شدید بر ایران، به مقابله با ارزش‏هاى اسلامى و شعائر مذهبى پرداخت و به بهانه گام نهادن به سوى ترقى و تمدن آداب مذهبى را خلاف تجدد دانست، تفکیک دین از سیاست را یک اصل قرار داد و براى کنار زدن روحانیت از صحنه، برنامه‏هاى نگران‏کننده زیادى را به اجرا نهاد. در عین اینکه خود را متولى آستان قدس رضوى معرفى کرد و اوقاف را به صورت ابزارى در دست خود درآورده بود با سرکوبى خشن و خونین هرگونه خیزش، خروش و اعتراضى را سرکوب کرد. (7)
براساس اصل تمرکز به اداره امور پرداخت و با تکیه بر ارتش، انتقام‏گیرى سختى را از مخالفین به ویژه علما و روحانیان آغاز کرد که به شهادت، زندان، شکنجه و تبعید آنان انجامید. ایلات و عشایر سرکوب شدند، مجالس مقننه برحسب تمایل دیکتاتور تشکیل گردید، اراضى بسیارى از مالکان آنان خلع ید گردید و به شخص شاه اختصاص یافت، رضاخان یک نوع استثمار قرون وسطایى را بر کشور حاکم ساخت و کشور را در یک نوع فلاکت و عقب‏افتادگى اقتصادى اجتماعى، همراه با سیر قهقرایى فرهنگ، اندیشه و آموزش نگاه داشت.
مجلس شوراى ملى که سابقه نسبتاً خوبى از ادوار گذشته‏اش داشت کارآیى خود را از دست داد صرفاً به اصلاحات عبارتى در لوایح ارسالى دولت اکتفا کرد تمامى لایحه‏ها را دولت تصویب مى‏کرد. (8)
با تسلط حکومت استبدادى تمامى توجهات به رفتار و کردار شخص رضاخان معطوف گردید. (9) و به عنوان یک مصلح اجتماعى مطرح شد و سعى گردید براى شاه مقامى هم‏شأن خدا دست و پا شود! تمامى تبلیغات در راستاى ستایش و تمجید از او قرار گرفت و با نظارت و کنترل بر نشریات، اختناق و سانسور همه جا سایه افکند. (10)
یورش به اصالت‏هاى دینى و بومى‏
غرب‏زدگان سطحى‏نگر، پیشرفت همه‏جانبه کشور را در اشاعه فرهنگ تجددگرایى ناسنجیده، شتاب‏زده و تقلید از غرب مى‏دانستند و لذا تمامى تلاش خود را به کار مى‏بردند تا خرده نمایشى را که نشان‏دهنده ترک فرهنگ سنتى و پذیرش فرهنگ مهاجم باشد به اجرا درآورند. (11) دولتمردان رژیم جدید که با دیکتاتورى و اختناق شدید در تمام زمینه‏هاى ادارى، فرهنگى، اجتماعى و اقتصادى مجال هرگونه رشد، شکوفایى، نوآورى و خلاقیت را از دانشوران متفکران و پژوهشگران گرفته بودند ابتدا همان تجربه اروپا را که یورش به ارزش‏هاى اخلاقى و معنوى و هویت‏هاى اصیل بومى بود در برنامه خود قرار دادند و از طریق رواج سکولاریسم و بى‏اعتنایى و لاقیدى به تحقیر نمادهاى دینى پرداختند و در اولین مرحله از سیاست نوسازى فرهنگى با حجاب و عفاف به ستیز پرداختند، آنان عامدانه و مغرضانه ادعا مى‏کردند با تغییر لباس و پوشاک سنتى و به ویژه آن حالتى از پوشش که باورها و اعتقادات را آشکار مى‏ساخت و به حراست از مبانى دینى مى‏پرداخت، جامعه متمدن مى‏گردد و از کهنه‏گرایى و انجماد و خرافات دست برمى‏دارد. (12)
نخستین گام در وادار ساختن مردم به تغییر کلاه و لباس در مرداد 1306 ش برداشته شد و هیئت وزیران به پیروى از اندیشه بیمار رضاشاه در نیمه مرداد تصویب‏نامه‏هایى را گذرانید که به موجب آن تمامى کارکنان دولت، شاگردان مدارس و فرهنگیان موظف به پوشیدن لباس متحدالشکل و کلاه لبه‏دار بودند. سپس مجلس هفتم تصمیم گرفت به پوشیدن لباس متحدالشکل صورت قانونى بدهد. به این منظور طرحى با امضاى گروهى از نمایندگان مجلس تهیه گردید و پس از گفتگو و جرح و تعدیل پیرامون آن، در جلسه دهم دى‏ماه 1307 ش به عنوان قانون متحدالشکل به تصویب رسید. تمامى اتباع ایران جز مجتهدین مجاز از مراجع تقلید مسلم، مراجع امور شرعى، ائمه جماعات داراى محراب، محدثین داراى اجازه روایت از دو نفر مجتهد، مدرسین فقه، اصول و حکمت، مُفتیان اهل سنت، موظف گردیدند به لباس متحدالشکل درآمده و کلاه پهلوى بر سر بگذارند و نظامنامه متحدالشکل شدن البسه براى شهر و روستا در سوم بهمن 1307ش به تصویب هیئت دولت رسید. (13)
مخیرالسلطنه هدایت (مهدى قلى‏خان) که در این زمان رئیس‏الوزرا بود مى‏گوید:
«در این موقع روزى به شاه عرض کردم، تمدنى که آوازه‏اش عالمگیر است، دو تمدن است، تمدنى که مفید است و قابل تقلید، تمدن ناشى از لابراتوارها و کتابخانه‏هاست. یکى هم تمدن بولوارها. گمان کردم به این عرض من توجهى فرموده‏اند، آثارى که بیشتر ظاهر شد تمدن بولوارها بود که به کار لاله‏زار مى‏خورد و مردم بى‏بندوبار خواستار بودند.» (14)
الول ساتن مى‏نویسد:
«در تعقیب علاقمندى جنون‏آمیز جدید شرقى درباره متحدالشکل شدن لباس‏ها شاه ایران در سال 1928م / 1307ش دستور اجبارى شدن لباس متحدالشکل را براى مردان صادر کرد.» (15)
طرح تغییر لباس هم زمان با تبلیغ درباره پاسدارى از ارزش‏هاى ملى صورت مى‏گرفت در حالى که با اجراى این طرح، پوشش‏هاى سنتى که صبغه ملى داشت ممنوع مى‏گردید، حامیان این طرح بیهوده، چنین القا مى‏کردند که لباس بومى ایرانیان در نتیجه تأثیر اقوام بیگانه دگرگون شده و شکل فعلى را گرفته و باید کنار گذاشته شود ولى از آن سوى در توضیح علت اقتباس و تقلید از پوشش اروپایى، این عمل را گام نهادن در مسیر ترقى و توسعه تلقى مى‏کردند. (16)
یکى از مهم‏ترین نتایج این طرح توأم با توطئه، از بین رفتن ملاک‏هاى مذهبى در زندگى اجتماعى بود به علاوه وقتى مردم از پوشش غربى‏ها پیروى مى‏کردند دیگر نگرش منفى نسبت به افراد غیر مسلمان نداشتند، اما این تغییرات مقدمه‏اى بود براى موضوعى مهم‏تر یعنى «کشف حجاب» زیرا هنگامى که غرور و غیرت مردان خدشه‏دار مى‏گشت، مشکلات تغییر پوشش زنان برطرف مى‏شد. البته اجراى این طرح با مقاومت مردم و جنبش‏هاى خودجوش روبه‏رو گردید چنانچه در شیراز مردم با رهبرى روحانیان در مسجد وکیل اجتماع کردند و به ابراز مخالفت با این نیرنگ پرداختند و کارگزاران وقت را مورد حمله قرار دادند، قیام‏هاى عشایرى هم در سال‏هاى 1307 تا 1309 ش در اعتراض به استعمال کلاه پهلوى صورت گرفت. (17)
مرحله دوم تغییر لباس از موقعى به اجرا درآمد که رضاشاه از سفر ترکیه بازگشت، این مسافرت از دوازده خرداد تا بیستم تیر 1313 به طول انجامید. عباس مسعودى مدیر روزنامه اطلاعات که از همراهان رضاشاه در این سفر بوده است، مى‏نویسد:
«بعد از بازگشت از مسافرت ترکیه بود که فکر تغییر کلاه [از لبه‏دار پهلوى به کلاه اروپایى‏] در [ذهن‏] رضاشاه قوت گرفت و این تغییر را تشویق مى‏نمود و معتقد بود که اختلافات ظاهرى ایرانى‏ها با اروپایى‏ها برداشته شود. او مى‏گفت باید ایرانى‏ها خود را با خارجى‏ها یکسان بدانند و در ترقى و پیشرفت تشویق و تأیید شوند و بدانند تفاوتى از لحاظ روح و جسم و استعداد جز همین کلاه در ظاهر در بین نیست و باید این تفاوت را بردارند و عملاً کار کنند تا خود را به آنها برسانند.» (18)
بدین گونه فرمانى اجبارى صادر گردید تا مردها از اول فروردین 1314 کلاه فرنگى (لگنى) بر سر بگذارند این برنامه از اعضاى کابینه دولت و نمایندگان مجلس آغاز شد، ابتدا کوشیدند از طریق سیاست‏هاى فرهنگى و تبلیغى و ایجاد جوّ کاذب و برپایى جشن‏هاى مصنوعى مردم را متقاعد سازند که به این روند روى آورند ولى وقتى با عدم رضایت آنان روبه‏رو شدند، خشونتى شدید و تهدیدکننده به کار گرفته شد. (19)