دخالت‏های انگلیسی‏ها در امور ایران پردامنه و دارای نوسان زیادی است. آنان تلاش می‏کردند از جزئی‏ترین امور گرفته تا مسائل اساسی و حیاتی کشور اعمال نفوذ و دخالت نمایند. در این میان دخالت در امر حکومت و حکومتگری در ایران از جمله دخالت‏های حیاتی و اساسی انگلیسی‏ها محسوب می‏شود.

 در دوران معاصر ایران، نظر به موقعیت استراتژیک فوق‏العاده و دارا بودن ذخایر عظیم زیر زمینی، در سیاست خارجی انگلستان از جایگاه ویژه‏ای برخوردار بوده است. انگلیسی‏ها ایران را به مثابه دروازه‏ای تلقی می‏کردند که اگر مورد حراست قرار نگیرد، مستعمره زرخیزشان، هندوستان، به خطر خواهد افتاد. علاوه بر این، منابع عظیم زیر زمینی، بویژه ذخایر نفت جنوب بر اهمیت ایران در سیاست‏های استعماری بریتانیا می‏افزود. از این روی سردمداران دستگاه دیپلماسی انگلستان همواره تلاش می‏نمودند تا از هر طریق ممکن نفوذ خویش بر ایران را حفظ نمایند.

 

اهمیت ویژه ایران برای انگلستان به دلیل ضعف دیپلماسی و ناآگاهی حکومتگران ایرانی نه تنها در قالب امتیازگیری ایران از انگلیس جلوه نکرد، بلکه بالعکس، این انگلیسی‏ها بودند که با اخذ امتیازات و اعمال دخالت‏ها ضمن حفظ منافع موجود منفعت‏های تازه‏ای نیز نصیب خود می‏ساختند. سردمداران این دولت استعمار گر دریافته بودند که دخالت بیشتر در امور ایران و کسب امتیازات فزون تر بهترین شیوه برای تأمین منافع آنان است. لذا تاریخ معاصر ایران همواره شاهد اخذ امتیازات ذی‏قیمت و دخالت‏های گسترده انگلستان در امور ایران است. ‏

 

دخالت‏های انگلیسی‏ها در امور ایران پردامنه و دارای نوسان زیادی است. آنان تلاش می‏کردند از جزئی‏ترین امور گرفته تا مسائل اساسی و حیاتی کشور اعمال نفوذ و دخالت نمایند. در این میان دخالت در امر حکومت و حکومتگری در ایران از جمله دخالت‏های حیاتی و اساسی انگلیسی‏ها محسوب می‏شود.

 

نا گفته نماند تلاش انگلستان و دخالت های عناصر این دولت در امور ایران و بویژه امر حکومت کاملا تحت تاثیر فعالیت های رقیب دیرینه شان روسیه قرار داشت و در این میان کسب امتیاز های فوق العاده و حساس و حیاتی از سوی روسها که از رهگذر دو قرارداد گلستان و ترکمانچای عاید آنان شده و علاوه بر به دست دادن امتیازات فراوان آینده حکومتی ایران را در اختیار روس ها قرار داده بود تکاپوی انگلیسی‏ها را مضاعف می ساخت. بنابراین پس از انعقاد قراردادهای فوق الذکر، استعمار پیر هیچ‏گاه از تلاش و تکاپو بازنایستاد و از پای ننشست، چرا که از پای نشستن برای سیاست خارجی بریتانیا نه مطلوب بود و نه ممکن. کارگزارن سیاست خارجی انگلستان منتظر فرصتی مغتنم بودند تا اینکه روند رخدادها و البته تیز چنگی ایشان آن فرصت مغتنم را فراهم کرد؛ جنبش عدالت‏خواهانه مردم ایران که از مدت‏ها پیش آغاز شده بود در برهه‏ای از زمان دچار اشتباه شد و عده‏ای از معترضین به دلایل مختلف سر از سفارت انگلستان در تهران در آوردند. بنابراین عناصر انگلیسی با نفوذ در میان

 

مشروطه‌خواهان توانستند جایگاه مسلط روسیه در حکومت و حاکمیت ایران را به چالش طلبیده و وضعیت خود را بهبود ببخشند. ‏

 

پس از مشروطه و با وقوع جنگ اول جهانی شرایط داخلی و بین المللی ایران تغییری محسوس یافت. تحولاتی که متعاقب جنگ خانمانسوز اول جهانی در صحنه بین الملل و نیز در داخل ایران روی داد، باعث شد تغییر و تحولی عمده در سیاست خارجی بریتانیا در مورد ایران پدید آید. تو ضیح اینکه از یک سو در جریان جنگ جهانی اول خسارات و لطمات فراوانی عاید انگلستان شده و این کشور در نگهداری نیروهای نظامی در ایران دچار مشکل شده بود و از سوی دیگر برای استعمار انگلستان مطلوب نبود که منطقه ای حساس چون ایران را در برابر تهدید بالقوه روس‏های بلشویک رها نماید. آنها از پیشروی همسایه قدرتمند شمالی ایران به شدت نگران بودند. این پیشروی ضمن اینکه منابع عظیم و سرشار نفت جنوب را تهدید می‏کرد تهدیدی ویژه برای مستعمره زرخیز انگلستان یعنی هند محسوب می‏شد. در این شرایط لرد کرزن که تسلطی خاص بر امور ایران و مسائل مربوط به خاورمیانه داشت طرحی ریخت که از طریق آن منافع انگلستان با هزینه ایران حفظ می‏شد که ذیل به تشریح آن پرداخته خواهد شد.‏

 

انگلیسی ها پس از ناامیدی از امکان موفقیت رژیم قیمومیت در ایران راه هایی را آزموده و نظرات متعددی را مطرح ساختند. از جمله نظرات مطرح شده ایده‏ای بود که از سوی لرد کرزن ارائه گردید. کرزن که با مسائل ایران و خاورمیانه آشنایی کامل داشت، ایجاد نظام مستشاری را پیشنهاد نمود.(1) نظام مستشاری که تحت عناوین دیگری نظیر "رژیم تحت‏الحمایگی" یا "سلطه نامریی" از آن یاد می‏شود، قبلاً توسط انگلیسی‏ها در مصر با موفقیت ایجاد شده بود.

 

برای فراهم سازی زمینه استقرار نظام مستشاری در ایران، وزارت خارجه بریتانیا تصمیم گرفت مارلینگ، وزیر مختار وقت بریتانیا در تهران را از ایران احضار و سر پرسی کاکس، نظامی و سیاستمدار با تجربه انگلیسی را روانه تهران کند. کاکس در کسوت وزیر مختار، به هر گونه مداخله‏ای در امور داخلی ایران دست یازید. دولت آبادی در این باره می‏نویسد:

 

"وزیر‌مختار جدید از پشت میز کارش در سفارت انگلیس به تمام‌کارهای کشور مداخله می‏کرد و صریح و بی‏پروا به رجال ایرانی می‏گفت: "حرف زیادی را باید موقوف کنید و هر آنچه را که می‏گویم بی کم و کاست به کار ببندید."...(2)طرحی که انگلستان برای استقرار نظام مستشاری در ایران تهیه کرده بود و کاکس مأمور انجام آن بود، در قالب قراردادی سیاسی، نظامی و اقتصادی بین ایران و انگلستان طراحی شده بود که به مناسبت سال میلادی امضای آن به قرارداد 1919 معروف شد.

 

نطفه قرارداد معروف به 1919، در دورانی که لرد کرزن کفالت وزارت خارجه انگلستان را عهده‏دار بود، منعقد شد. وی با همکاری کاکس، وزیر مختار انگلیس در تهران، سه تن از سیاستمداران ایرانی را با خود همراه ساخت. سه سیاستمدار ایرانی، یعنی احمد وثوق‏الدوله، علی‏اکبر صارم‏الدوله و نصرت‏الدوله فیروز که "مثلث حاکم" لقب گرفتند، تلاش‏های خود را برای انعقاد قرارداد دو جانبه بین ایران و انگلیس به کار بستند.طرح قرارداد پس از مدت‏ها کشمکش بین سیاستمداران و کارگزاران سیاست خارجی بریتانیا، نهایتاً تهیه و در مرداد 1298 به امضا رسید.

 

گرچه تمام تمهیدات لازم برای اجرای موفق قرارداد موسوم به 1919 تهیه شده و پیش‏بینی‏های مورد نیاز به عمل آمده بود. اما در این میان اتفاقاتی در داخل و خارج از کشور به وقوع پیوست که راه کرزن را برای استقرار نظام مستشاری در ایران دشوار ساخت. از جمله رخدادهایی که در رابطه با قرارداد رخ داد، واکنش و مخالفت شدید دولت‏ها و قدرت‏های خارجی نظیر فرانسه، آمریکا و روسیه بود. این واکنش‏ها بود که اهداف پشت پرده قرارداد را برملا نمود. دول مذکور آشکارا با تحت‏الحمایه سازی ایران از سوی انگلستان و ایجاد نظام مستشاری در این کشور مخالفت کردند.

 

علاوه بر کانون‏های مخالفت در خارج از کشور در داخل نیز شور هیجان شدیدی در مخالفت و مبارزه با قرارداد به پا خاست. سیاستمداران وطن‏پرست ایرانی که اکنون با قراردادی رو در رو شده بودند که عملاً استقلال کشور را از بین برده و نظامی وابسته به انگلیس به روی کار می‏آورد مواضع تندی در مخالفت با آن اتخاذ نمودند.

 

از مهم‏ترین مخالفان داخلی قرارداد 1919 می‏توان به عبدالله مستوفی، میرزاده عشقی و بویژه آیت الله سید حسن مدرس اشاره کرد. مستوفی در واکنش به دفاع وثوق‏الدوله، نخست‏وزیر وقت از قرارداد، نوشت: "شاید تصور کرده اید که ایران چیز دیگری هم داشته است که شما به انگلیسی‏ها نبخشیده باشید‌... عبث تشویش نکنید. همین اندازه خدمتی که به انگلیسی‏ها کرده‏اید، آنها را مالک همه چیز ایرانیان نموده و می‏توانید مطمئن باشید که ـ به قول روزنامه مضحکه منطبعه پاریس ـ مملکت ایران را به پنجان سانتیم [یک عباسی] به انگلیسی‏ها فروخته‏اید.(3) میرزاده عشقی، از دیگر مخالفان سرسخت قرارداد، قریحه شاعری خود را به کار گرفته، اشعار فراوانی در مخالفت با قرارداد سروده و منتشر ساخت.(4)

 

اما مهم‏ترین مخالف قرارداد در داخل کشور آیت‏الله مدرس بود.(5) مخالفت مدرس دامنه گسترده‏تری را در بر داشت و تأثیر فراوانی بر جای نهاد چرا که به گفته مورخ‏الدوله سپهر "مدرس در این تاریخ، قدرت و محبوبیت عجیبی در ایران داشت و کلامش مثل وحی مُنزل مورد قبول و احترام قاطبه ملت بود."(6) مخالفت‏های گسترده داخلی و خارجی مانع از آن شد تا احمدشاه (که در آن زمان در انگلیس به سر می‏برد) تن به امضای قرارداد دردهد. وی با صرافت نقشه عاقدین قرارداد را خنثی کرد. توضیح اینکه عوامل دست اندر کار قرارداد در نظر داشتند با تأییدی که از احمدشاه می‏گرفتند در غیاب مجلس شورای ملی وجهه‏ای قانونی به آن داده و دست به کار اجرای مفاد آن شوند. اما احمدشاه اظهار داشت که وی پادشاه دولت مشروطه بوده و بر اساس قانون اساسی فاقد مسئولیت می‏باشد. لذا از لحاظ قانونی اجازه امضای چنین قراردادی را ندارد و همه مسئولیت به دوش مجلس شورای ملی است.(7)

 

پس از عدم موفقیت طراحان قرارداد در ستاندن تأیید احمدشاه، تمام تلاش آنها به برگزاری انتخابات دوره چهارم مجلس شورای ملی معطوف شد. آنان در نظر داشتند با دخالت‏هایی که در انتخابات به عمل خواهند آورد، مجلسی طرفدار قرارداد تشکیل و از طریق مجلس طرح خود را عملی نمایند. هر چند تلاش‏هایی برای برگزاری انتخابات انجام شد و حتی در برخی از ایالات انتخابات برگزار و نمایندگانی که بعدها به "وکلای قراردادی" مشهور شدند، انتخاب شدند. اما مجلس مورد نظر هیچ گاه تشکیل نشد. لذا طرح قرارداد و به تبع آن استقرار نظام مستشاری در ایران ناکام ماند. ‏