ابوالحسن ابتهاج، یکی از پایه گذاران اصلی برنامه ریزی توسعه در ایران می باشد. وی در طول حیات خود به اقدامات سیاسی و اقتصادی زیادی همت گمارد، اما بیشتر به واسطه نقش و خدماتی که در سازمان برنامه ریزی کشور داشت، شناخته شده می باشد. ابتهاج پیش از اشتغال در سازمان برنامه، مدت زیادی نیز به عنوان مترجم و مدیر عامل بانک ملی، در امور مالی و اقتصادی کار کرده بود و با بسیاری از امور پولی و مالی آشنایی داشت. وی چندین سال در سازمان برنامه و بودجه عهده دار ریاست سازمان برنامه گردید، اما در اواسط اجرای برنامه دوم مجبور به کناره گیری از سمت خود می-شود و به فعالیت در بانک مشغول می گردد. به طور کلی زندگی ابتهاج از فراز و نشیب های فراوانی برخوردار بود که به بخشی از زندگی وی به خصوص نقش او در سازمان برنامه و بودجه اشاره می-شود.

جوان و تاریخ- مقالالت

 

ابوالحسن ابتهاج فرزند میرزا ابراهیم خان ابتهاج‌الملک در سال 8 آذر 1278 در رشت و در خانواده­ای تحصیلکرده دیده به جهان گشود. پدرش مسئول گمرک انزلی و برادرش غلامحسین در چندین دوره نماینده مجلس شورای اسلامی و نیز مجلس موسسان بود.

 

ابوالحسن از همان آغاز کودکی و در سن یازده سالگی، این فرصت را به دست آورد تا به منظور تحصیل به خارج از کشور همچون پاریس و بیروت سفر کرده و مدتی را به همراه برادرش در این کشور سپری کند. بازگشت وی از بیروت به ایران با جنگ جهانی اول و اشغال گیلان توسط روسها، همزمان گشت. از سویی بسیاری از راههای خروج ایران بسته شد و راه بازگشت به بیروت نیز عملا غیرممکن گردید. از این رو ابوالحسن و برادرش به پیشنهاد پدر در تهران مانده و به ادامه تحصیل پرداختند تا شرایط در شمال کشور به حالت عادی بازگردد. با فراهم شدن شرایط، امکان بازگشت ابتهاج به رشت و تحصیل در مدرسه آمریکایی فراهم شد و وی چند سالی نیز در این مدرسه مشغول به تحصیل گشت. او توانست در رشت اولین حرفه خود را آغاز کرده و به عنوان مترجم به استخدام انگلیس­ها درآید. ابتهاج مدتی نیز به عنوان مترجم کل در بانک شاهی به کار مشغول گشت که همین موضوع سرآغاز استخدام او در سمت­های مختلف در امور بانکی و مالی در دوره رضاشاه گردید. اما شاید نقطه عطف مهم در زندگی شغلی وی در سال 1321 و در دوره محمدرضا شاه شکل گرفت و آن مدیریت بانک ملی بود.  

 

وی در زمان اشتغال در بانک ملی، پشتوانه پول ایران را از نقره به طلا تغییر داد و بانک ملی با این کار توانست نقره دریافتی را دارایی‌ خود به شمار آورد و از کاهش ارزش پول کشور جلوگیری کند.1 ابتهاج همچنین در این دوره با دکتر میلسپو رئیس بانک ملی نیز اختلافاتی پیدا کرد که در نهایت این اختلافات باعث می­شود تا میلسپو برای همیشه ایران را ترک کند. در این دوران پیشنهاد وزارت نیز از سوی رزم آرا برای ابتهاج مطرح می­شود، اما وی از قبول آن سرباز می­زند و همین موضوع باعث برکناری او از بانک ملی می­شود. ابتهاج بعد از پشت سرگذشتن این تحولات، در سال 1329 به عنوان سفیر راهی فرانسه می­شود، اما بعد از مدتی از سمتش عزل و به سوئیس می­رود. در مدت اقامت در سوئیس، صندوق بین­المللی، پیشنهاد مشاور این نهاد را به او می­دهد و ابتهاج با قبول آن به واشنگتن می­رود. وی بعد از پایان مدت قراردادش در سال 1333، به ایران بازگشته و ریاست سازمان برنامه و بودجه را عهده­دار می­شود.

 

ریاست سازمان برنامه و بودجه

 

ایده تشکیل سازمان برنامه و بودجه برای اولین بار توسط حسین علاء در سال 1316 و تحت تأثیر اندیشه ابتهاج مطرح شد که طی آن شورایی بدین منظور تشکیل و مدیریت آن نیز به ابتهاج واگذار می­شود. ابتهاج نبود برنامه اقتصادی را عامل وضعیت آشفته اقتصادی می­دانست و درصدد تشکیل برنامه­ای اقتصادی بود؛ اما جنگ جهانی دوم، اشغال کشور توسط متفقین و برکناری رضاشاه که باعث آشفتگی سیاسی گردیده بود، مانع از تحقق این هدف گردید. با این حال وی به تلاش­های خود جهت تهیه برنامه در ایران ادامه داد و تبلیغات فراوانی در دولت­های قوام، ساعد و... نمود. او معتقد بود: اگر کشورهای عقب مانده بخواهند دور باطل فقر و رکود را در هم بشکنند، برای سرمایه گذاری در حدی که لازم است، ناگزیرند دست به برنامه ریزی ملی بزنند. » در نهایت این تلاش­ها به ثمر نشست و اولین لایحه برنامه هفت‌ساله عمرانی در ۲۶ بهمن ۱۳۲۷ تصویب شد.

 

اما خدمت مهم و اصلی ابتهاج در سازمان برنامه و بودجه، به سال 1333 و انتخاب او به عنوان مدیر عامل سازمان بازمی­گردد. ابتهاج با انتصاب به این سمت، در این سال برنامه اول را خاتمه یافته اعلام نمود که در نتیجه نزدیک به 80 درصد اعتبارات آن به برنامه دوم منتقل شد. 2 از دیگر اقدامات بعدی ابتهاج در سازمان، ایجاد یک دفتر اقتصادی و یک دفتر فنی بود. در این راستا وی تلاش زیادی کرد تا اعضای کمیسیون مجلس را متقاعد به استخدام اقتصاددان نماید.

 

دعوت از کارشناسان خبره ایرانی داخل و خارج کشور، توجه به مناطق فقیر و عقب­مانده، از مهمترین اقدامات ابتهاج در دوران تصدی در سازمان برنامه بود که باعث کارآیی این برنامه نسبت به برنامه اول گردید. اما دوران خدمت ابتهاج در سازمان چندان به درازا نینجامید و وی به دلیل اختلاف با شاه از سازمان برکنار می­شود. گروهی علت اختلاف را همکاری و نزدیکی بیش از حد او به آمریکایی­ها می­دانند و معتقدند که ابتهاج «معتقد به خارجی بود و میل داشت که کارها را با نظر آنها انجام بدهد و خیلی دست باز با آنها رفتار می‌کرد و حال آن که با ایرانی‌ها خیلی شدید عمل می‌کرد.»3 البته گاه نیز ابتهاج از سوی کسانی چون احمد آرامش از اعضای هیات نظارت سازمان برنامه، متهم به مخالفت با سیاست­های آمریکا می­شد. با این حال، «بعد از هم­کاری ابتهاج با آمریکایی­ها و بالارفتن قیمت نفت همه از ابتهاج می­خواستند برنامه­های عمرانی سریع­تر پیش برود؛ اما شاه می­خواست درصد افزایش نفت در بازار خرید اسلحه مصرف شود. اختلافات ابتهاج و شاه از این جا شروع می­شود، ابتهاج که شخصیتی مغرور و بی­پروا بود قاطعانه با شاه برخورد می­کند و مخالفت خود را با او بیان می­کند وهمین موضوع باعث برکناری او می­شود.4

 

ابتهاج بعد از برکناری از سازمان مدتی زندانی می­گردد و پس از آزادی در بانک ایرانیان به عنوان مدیرعامل فعالیت می­کند. او تا 18 سال از ملاقات با شاه امتناع کرده و در نهایت با وگذاری سهام خود، جهت معالجه بیماری از ایران خارج و رهسپار پاریس و لندن می­شود. ابتهاج در لندن بر اثر بیماری نابینا گشته و در همان جا نیز چشم از دنیا فروبسته و به خاک سپرده می­شود.

 

فهرست منابع

 

1. تاریخچه سی ساله بانک ملی ایران 1307تا1327، چاپ‌خانه بانک ملی ایران، 1338ش، ص 229 و ر، ک: سعیده سلطانی مقدم، ابتهاج، سایت پژوهه

 

2. روزنامه دنیای اقتصاد، شماره 1156 به تاریخ 28/10/85، ص 32.

 

3.خاطرات جعفر شریف امامی، طرح تاریخ شفاهی هاروارد، انتشارات سخن، ص 182

 

4. بتهاج، ابوالحسن؛ خاطرات، تهران، علمی، 1371، ج1، ص418 و ر:ک، سعیده سلطانی مقدم، ابتهاج، سایت پژوهه