شیخ انصاری از پایه گذاران اصول نوین در فقه و اصول جعفری است که توانست با بیانات علمی دقیق خود اخباریون را از صحنه رقابت خارج و تفوق کامل بر جریان نواخباری را تحمیل نماید.

جوان و تاریخ- مقالات

 

با افزایش حضور و نفوذ جریان اخباری به عنوان یکی از جریان­های فکری شیعی در دوره قاجار، تلاش علمای اصولی جهت غلبه بر این مکتب فکری نیز آغاز می­شود. این تلاش­ها در قالب رقایت فکری، باعث سیطره و پیروزی نهایی جریان اصولی به رهبری علمایی چون آیت­الله محمدباقر بهبهانی و شیخ مرتضی انصاری گشته و ضمن برانداختن جنبش اخباری، منجر به تحولات سیاسی و مذهبی در میان شیعیان می­گردد. افزایش مسئولیت سیاسی و مذهبی علما و پدید آمدن نهاد مرجع تقلید از جمله این آثار و نتایج می­باشد که در این نوشته کوتاه به تشریح بیشتر این موضوع اعم از آثار و نتایج پیروزی اصولیون پرداخته می­شود.  

 

اخباریون و اصولیون

 

اخباریون و اصولیون،حاصل تحولات تشیع امامی در گذر زمان و در ساختار فقهی و کلامی بوده است. گرچه تقابل این دو گروه از نظر تاریخی دقیق و تعیین شده نمی­باشد ولی گفته می­شود این دو گروه برای اولین بار به طور غیررسمی و غیر آشکار در زمان حکومت شیعه آل بویه در برابر هم قرار گرفتند. هر چند در آن دوران تفکیک دو گروه به طور رسمی وجود نداشت و اخباریون رسماً از قرن یازده هجری قمری تحت عنوان نواخباری ظهور کردند.

 

 اخباریون به طور کلی اصحاب حدیث هستند که با رد و ابطال اجتهاد، تنها بر احادیث و روایات استناد می‌کنند. در مقابل، اصولیون، فقها یا صاحب نظران علم اصول فقه می­باشند که از علم اصول فقه نیز استفاده کرده و قائل به اجتهاد و در نتیجه تبعیت غیر مجتهد از مجتهد هستند. محمد امین استرابادی را یکی از بنیانگذاران اصلی اخباری گری در عصر صفویه می­دانند. در دوره صفویه اخباری گری مورد توجه و حمایت جدی صفویان قرار می­گیرد که بخشی از این موضوع به دلایل سیاسی بازمی­گشت. وجود یک اندیشه­ی خاص همچون اخباری در این دوره می­توانست به حفظ وحدت و استقلال کشور آن هم از طریق اطاعت محض از کلام و احادیث امامان معصوم (ع) کمک نماید. اما با پیدایش و شکل گیری دولت قاجار به رهبری آغامحمد خان، فصل جدیدی در رابطه با رقابت و جدال میان اخباریون و اصولیون آغاز می­گردد.

 

رهبری این نزاع فکری در ابتدا میان کاشف الغطا رهبر اصولیون و میرزا محمد، از طرفداران و رهبران فکری اخباریون شکل می­گیرد. کاشف الغطا از بزرگ‌ترین علما و مراجع اوایل قرن سیزدهم هجری و شاگرد وحید بهبهانی احیاگر مکتب اصولی بود. کاشف­الغطا و نیز سایر شاگردان بهبهانی در آن دوره در نجف می‌زیستند و از نظر دینی، بر نجف، کربلا و کاظمین قدرت و سلطه داشتند. علاوه بر این اصولیون در دوره مذکور بر بسیاری از شهرهای دینی و مذهبی ایران نیز تسلط و کنترل داشتند.

 

مقارن با این سال­ها یعنی حکومت فتحعلی­شاه، میرزا محمد اخباری نیز به ایران عزیمت و در مشهد ساکن می‌گردد. وی پس از مدتی به انتقاد از جریان اصولی می­پردازد و همین موضوع آغاز جدال و رقابت میان این دو جریان می­گردد. به عبارتی می­توان آغاز جدال اصولیون و اخباریون در ابتدای حکومت قاجار را دلایل غیر سیاسی و تلاش جهت گسترش اصول هر یک از دو جریان توسط رهبران فکری آن دانست. اما بتدریج و با حمایت فتحعلی شاه از میرزا محمد اخباری، رقابت دو گروه وارد مرحله­ی جدیدی می­گردد. بدین ترتیب میرزا محمد به دعوت فتحعلی شاه به دربار راه می­یابد و از جایگاه و احترام خاصی برخوردار می­گردد و همین موضوع بر قدرت او و اخباریون می­افزاید. اخباری­ها توانستند تا مدتی نفوذ و قدرت خود را حفظ و یا افزایش دهند؛ همین مسئله تقابل دو جریان را بیشتر می‌کند.

 

این اختلافات در قالب اعتراضاتی از سوی برخی از علمای اصولی همچون آقامحمدباقر بهبانی نسبت به جریان اخباری تجلی می­یابد. بهبهانی از جمله علمای مشهور اصولی در دوره آقامحمدخان قاجار بود که «جنبش اخباریه را برانداخت و در نهایت با قتل میرزا محمدبن عبدالنبی نیشابوری جریان اخباری­گری را کاملاً مضمحل نمود.»1

 

بهبهانی خود در آغاز از حامیان جریان اخباری بود؛ اما بعد از مدتی و با تحقیق در این زمینه و یافتن ادله و حقایقی در باب نادرستی برخی از اصول فکری جریان اخباری، به جنبش اصولی گرایش یافت. وی «با تبیین نظریه اجتهاد و نقد نظریات اخباریان، نزدیک به دو سوم شاگردان بحرانی (عالم اخباری سده سیزدهم) را از مرام اخباری رویگردان ساخت.»2

 

اما با حمایت فتحعلی­شاه از جریان اخباری، این گروه به رهبری میرزامحمد، تحت عنوان نواخباریون، فرصتی دوباره جهت تبلیغ و گسترش اصول و عقاید خود می­یابند. به خصوص آنکه حمایت دربار در مقطعی خاص باعث تقویت نسبی جایگاه این جریان می­گردد. با این حال، شیخ مرتضی انصاری از دیگر علمای اصولی با ارائه استدلال­های منطقی، باعث پیروزی نهایی بر این جریان می­گردد.

 

شیخ انصاری از پایه­گذاران اصول نوین در فقه و اصول جعفری است که توانست با بیانات علمی دقیق خود اخباریون را از صحنه رقابت خارج و تفوق کامل بر جریان نواخباری را تحمیل نماید. وی تلاش کرد با ایجاد توازن میان عقل و شرع، ثابت کند که آنچه عقل بر آن دلالت دارد شرع نیز بر آن حکم می­کند. شیخ با این استدلال و گشودن تدریجی ابواب جدید در اجتهاد و فقه، پایه­های اصول نوینی را در مکتب اصولیون ایجاد نمود. وی «مبارزه ای را که استاد اکبر، وحید بهبهانی آغاز کرد، با قدرت تمام ادامه داد و اموری چون حجیت قطع حاصل از مقدمات عقلیه و تقدم آن بر ادله نقلیه ظنیه، حجیت ظواهر کتاب، جریان اصل براءت در شبهات حکمیه تحریمیه و... را اثبات نمود.»3

 

این پیروزی فکری دارای آثار و نتایج خاص سیاسی و مذهبی در جهان اسلام و تشیع بود. از جمله اینکه جریان و مسلک اصولی در بین مردم و علما گسترش یافته و همین موضوع منجر به انتقال بخشی از اختیارات سیاسی به علما می­گردد. به عبارتی غلبه فکری اصولیون بر اخباریون که مصداق پیروزی عقل و خرد بر سنت محض بود فرصت ارتباط علما با حکومت و به عبارتی سیاست را فراهم آورد. بنابراین عالم مذهبی دیگر تنها فردی نبود که منتظر ظهور امام زمان (عج) مانده و با سنت گرایی و تکیه بر احادیث، تکلیفی در برابر سیاست و حکومت نداشته باشد؛ بلکه با پدید آمدن نهادهایی چون مرجع تقلید، بخشی از اختیارات سیاسی و مذهبی که اخباریون آن را خاص امامان معصوم (ع) می­پنداشتند، به مرجع تقلید انتقال و پیوند دین و سیاست به عنوان یکی از اصول اساسی تشیع، از اهمیت خاصی برخوردار می­گردد.

 

فهرست منابع

 

1- حامد الگار، دین و دولت در عصر قاجار، ترجمه ابوالقاسم سری، تهران، توس، 1359، ص 48

 

2- دانشنامه مجازی مکتب اهل بیت، و ر، ک: مامقانی،  تنقیح المقال فی علم الرجال، چاپ سنگی، نجف، ۱۳۴۹ق، جلد 2، ص 285

 

3- ابوالقاسم گرجی، تاریخ فقه و فقها، تهران:  سمت، 1375،  ص 269 برگرفته از: سیدمحسن آل غفور، عقل گرایی و نقل گرایی در فقه سیاسی شیعه، فصلنامه علوم سیاسی، شماره 14