بر مبنای یافته‌های باستان شناسان شهر سوخته ۱۵۱ هکتار وسعت دارد و بقایای آن نشان می‌دهد که این شهر دارای پنج بخش مسکونی واقع در شمال شرقی شهر سوخته، بخش های مرکزی، منطقه صنعتی، بناهای یادمانی و گورستان است.

وسعت شهر سوخته و یافته‌های کاوشگران این محوطه باستانی را از صورت یک محوطه عادی دوران مفرغ خارج کرده و به این نتیجه رسانده که زندگی در شهر سوخته با دوران آغاز شهرنشینی در فلات مرکزی ایران و بین النهرین همزمان است. سند یا کتیبه‌های که نام واقعی و قدیمی این شهر را مشخص کند هنوز به دست نیامده و به دلیل آتش سوزی در دو دوره زمانی بین سال‌های ۳۲۰۰ تا ۲۷۵۰ قبل از میلاد شهر سوخته نامیده می شود.

بخش بناهای یادمانی شهر سوخته؛ زابل

"کلنل بیت"، یکی از ماموران نظامی بریتانیا از نخستین کسانی است که در دوره قاجار و پس از بازدید از سیستان به این محوطه اشاره کرده و نخستین کسی است که در خاطراتش این محوطه را شهر سوخته نامیده و آثار باقیمانده از آتش سوزی را دیده است. پس از او "سر اورل اشتین" با بازدید از این محوطه در اوایل سده حاضر، اطلاعات مفیدی در خصوص این محوطه بیان کرده است. بعد از او شهر سوخته توسط باستان شناسان ایتالیایی به سرپرستی "مارتیسو توزی" از سال ۱۳۴۶ تا ۱۳۵۷ مورد بررسی و کاوش قرار گرفت.

 گورستان شهر سوخته؛ زابل

بر مبنای یافته‌های باستان شناسان شهر سوخته ۱۵۱ هکتار وسعت دارد و بقایای آن نشان می‌دهد که این شهر دارای پنج بخش مسکونی واقع در شمال شرقی شهر سوخته، بخش های مرکزی، منطقه صنعتی، بناهای یادمانی و گورستان است که به صورت تپه‌های متوالی و چسبیده به هم واقع شده اند. هشتاد هکتار شهر سوخته بخش مسکونی بوده است.

تحقیقات نشان داده که این محوطه بر خلاف اکنون که محیط زیست کاملاً بیابانی دارد و فقط درختان گز در آنجا دیده می شود، در پنج هزار سال قبل از میلاد منطقه ای سبز و خرم با پوشش گیاهی متنوع و بسیار مطلوب بوده و درختان بید مجنون، افرا و سپیدار در آنجا فراوان وجود داشته است. در آن دوران نیز این منطقه بسیار گرم بوده، اما آب رودخانه هیرمند و شعباتش به خوبی زمین های کشاورزی شهر سوخته را سیراب می کرده است.

گورهای شهر سوخته؛ زابل

دریاچه هامون در ۳۲۰۰ قبل از میلاد (و دست کم تا زمان ظهور اشو زرتشت) دریاچه ای بزرگ و پرآب بوده و رودها و شاخه های قوی از آن منشعب می شده و در اطراف آن نیزارهای وسیعی وجود داشته است(اهمیت و وسعت این دریاچه در هزاران سال قبل؛ با توجه به اینکه محل ِ وقوع مهمترین اسطوره های اوستایی و پهلوی و مرتبط با ظهور موعود و منجی آخرالزمان زرتشتی (سوشیانس یا سوشیانت) است و نظر به اینکه در قدیمی ترین نوشته های اوستایی که به بیش از سه هزار سال قبل بر می گردند؛ به آن اشاره شده، مورد تاکید قرار می گیرد).

یکی از گورهای گورستان شهر سوخته؛ زابل

در بررسی های منطقه ای در اطراف شهر سوخته، بستر رودخانه های مختلف و آبراه هایی پیدا شده که به مزارع کشاورزی شهر سوخته آب می رسانده اند. در اولین فصل کاوش در شهر سوخته کوچه ها و خانه های منظم، لوله کشی آب و فاضلاب با لوله های سفالی پیدا شد که نشان دهنده وجود برنامه ریزی شهری در این شهر است.

شهر سوخته مرکز بسیاری از فعالیت‌های صنعتی و هنری بوده، در فصل ششم کاوش در شهر سوخته نمونه های جالب و بدیعی از زیورآلات به دست آمد. در جریان حفاری های فصل های گذشته در شهر سوخته مشخص شد که با توجه به صنعتی بودن شهر و وجود کارگاه های صنعتی ساخت سفال و جواهرات در این منطقه، ساکنان آن از درختان موجود در طبیعت محوطه برای سوخت استفاده می کرده اند و طبق برخی گفته ها یکی از دلایل نابودی این شهر، قطع بی‌رویه درختان برای استفاده از آنان در کوره های سفال سازی بوده است.

باستان شناسان با یافتن مهره ها و گردنبندهایی از لاجورد و طلا در یک گور، درباره روش های ساخت ورقه ها و مفتول های طلایی به تحقیق پرداختند و دریافتند صنعتگران شهر سوخته با ابزارهای بسیار ابتدایی ابتدا صفحه های طلایی بسیاز نازک به قطر کمتر از یک میلیمتر تهیه کرده و بعد آنها را به شکل لوله های استوانه ای درمی آوردند و پس از اتصال دو سوی ورقه ها به یکدیگر مهره های سنگ لاجورد را در میان آن قرار می دادند.

در شهر سوخته، انواع سفالینه‌ها و ظروف سنگی، معرق کاری، انواع پارچه و حصیر یافت شده که معرف وجود چندین نوع صنعت، به ویژه صنعت پیشرفته پارچه بافی در آنجاست. تاکنون ۱۲ نوع بافت پارچه یکرنگ و چند رنگ در شهر سوخته به دست آمده است. مشخص شده مردم این شهر با استفاده از نیزارهای باتلاق های اطراف هامون سبد و حصیر می بافتند و از این نی ها برای درست کردن سقف هم استفاده می کردند. کشف قلاب و تور ماهیگیری بیانگر این موضوع است که صید ماهی و بافت تورهای ماهی گیری نیز از دیگر مشاغل مردمان شهر سوخته بوده است.

شهر سوخته ابتدا در پى یک بحران سیاسى، کوچک شده و در حدود سال 2000 قبل از میلاد بر اثر خشک شدن دلتاى رودخانه هیرمند به کلى از بین رفته است. دیوارها در معمارى دوره اول (قدیمترین دوره استقرار) خشتى است. ساختمان هاى دوره دوم و سوم شباهت زیادی به بناهاى دوره اول دارند، اما از آنها وسیع تر مى باشند. از دوره چهارم، بقایاى یک ساختمان یا کاخ بزرگ به وسعت 650 متر مربع به دست آمد که به احتمال در سال 1800 قبل از میلاد، سوخته و ویران شده است.

قبرستان شهر سوخته که به طور تصادفى در سال 1972 میلادى توسط باستان شناسان شناسایى شد، در بخش جنوب غربى تپه واقع گردیده است. قبور موجود در این گورستان را حدود 20000 قبر تخمین زده اند.

سفال شهر سوخته از نوع نخودى است که در تمام ادوار چهار گانه استقرار متداول بوده است. سفال خاکسترى نیز یکی دیگر از مصنوعات این شهر به حساب می آید، که نوع خاکسترى با نقش قرمز آن تنها در دوره اول، و خاکسترى با نقش سیاه با تزیین چند رنگى در دوره هاى اول و دوم رایج بوده است. معروف ترین سفال شهر سوخته، نوع ترکمنى یا نوع کویته است که بیش از چهل درصد از سفال ها را تشکیل مى دهد و شباهت بسیار نزدیکى به سفال به دست آمده از افغانستان و ترکمنستان دارد. شکل هاى رایج ظروف سفالى را لیوان هاى ساده و کاسه هاى ساده و قمقمه تشکیل مى دهد.

تمام سطح منطقه باستانی شهر سوخته پوشیده از قطعات خرد شده سفال است که ظاهرا بیشتر آن را سفال های شکسته شده در فرایند تولید، تشکیل داده است و به نظر می رسد اهالی شهر به منظور سنگ فرش کردن نقاطی از شهر از آن استفاده نموده اند.

اشیاى فراوان به دست آمده از شهر سوخته را بیشتر مهره هاى سنگى و پیکره هاى کوچک گلى به شکل حیوانات گوناگون، و ابزارهاى ساخته شده از چوب و فلز تشکیل مى دهند. اشیاى زینتى از سنگ لاجورد و فیروزه و عقیق نیز، به مقدار فراوان از شهر سوخته بدست آمده است. از مهمترین کشفیات در این محل ، یک لوح گلى به خط "ایلامى مقدم" است.

پیش از انقلاب، باستان شناسان ایتالیایى حاضر در شهر سوخته به هنگام کاوش در گورى 5 هزار ساله، جامى را پیدا کردند که نقش یک بز همراه با تصویر یک درخت روى آن دیده مى شد. سال ها بعد "منصور سجادى"، باستان شناس ایرانى پس از بررسى این جام دریافت؛ نقش موجود بر آن برخلاف دیگر آثار به دست آمده از محوطه هاى تاریخى شهر سوخته، تکرارى هدفمند دارد، به گونه اى که حرکت بز به سوى درخت را نشان مى دهد.

هنرمند نقاشى که جام سفالین را بوم نقاشى خود قرار داده، توانسته است در 5 حرکت، بزى را طراحى کند که به سمت درخت حرکت و از برگ آن تغذیه مى کند. بنابراین؛ این بز متحرک می تواند اولین انیمیشن ساخته شده دست بشر باشد و به همین دلیل در بسیاری از محافل متحرک سازی دنیا مطرح شده است. در سفال هاى شهر سوخته، که از متمدن ترین و پیشرفته ترین تمدن هاى باستانى در پنج هزار سال پیش است، نقش بز و ماهى بیش از هر نقش دیگرى دیده مى شود.

بررسى و شناسایى دشت سیستان و اطراف شهر سوخته منجر به ثبت و شناسایى 102 تپه 5 هزار ساله شد که روزگارى روستاهاى اطراف شهر سوخته بوده اند. آخرین بررسى هاى اولیه در اطراف شهر سوخته حاکى از آن بود که احتمال وجود بیش از 700 تپه که روستاهاى اقمارى بوده اند در اطراف شهر سوخته وجود دارد. شواهد اولیه از قبیل سفال هاى سطحى نشان مى دهد که این تپه ها قدمتى برابر با شهر سوخته داشته باشند اما این موضوعى است که پس از انجام فعالیت هاى ثبت و مستند نگارى محوطه آشکار مى شود.

منبع:مشرق