جنگ دوم جهانی از ابتدا با آثار ویرانگر و مخربی در داخل کشور همراه بود. تورم، افزایش قیمتها، تشکیل بازار سیاه، کمبود خوار و بار ، احتکار و قحطی که نتیجه مستقیم حضور ارتش‌های بیگانه بود، موجبات نارضائی شدید مردم را فراهم ساخته بود.

از طرفی به همین دلائل نفرت گسترده‌ای از انگلیس و روسیه به عنوان عوامل اصلی این نابسامانیها در جامعه وجود داشت. جامعه از یکسو نیازمند رسیدگی به اوضاع وخیم اقتصادی و بهبود وضع معیشتی مردم بود و از سوی دیگر بدبینی به قوای اشغالگر توقع جامعه را از آمریکا به عنوان کشوری که به اندازه سایر متفقین نزد مردم ایران بد سابقه نبود، بالا برده بود.
از سوی دیگر دولتهائی که پس از سقوط رضاخان به قدرت رسیدند به اقتضای شرائط سیاسی و اجتماعی روز ، به آمریکا گرایش بیشتری داشتند.
پس از سقوط رضاخان، احمد قوام ـ قوام‌السلطنه ـ در یکی از جلسات خصوصی خود با محمد‌رضا پهلوی جوان، ضمن تشریح نابسامانیهای ناشی از اشغال کشور توسط نظامیان شوروی و انگلیس و بدگوئی از عملکرد دولت فروغی، تأکید کرد که راه رهائی کشور از این مشکلات، تکیه بر آمریکا به عنوان قدرت آینده جهان است. وی افزود تنها با این تکیه‌گاه است که می‌توان از بند دو قدرت اشغالگر ایران رهائی یافت.
این تلقی نقطه شروع رویکرد ایران به مستشاران آمریکائی و باز کردن پای آنان در امور داخلی ایران بود. هنگامی که قوام پس از سقوط رضا شاه به نخست وزیری رسید ـ مرداد 1321 -همکاری نزدیک با آمریکا را جزء اصول اساسی سیاستش قرارداد.
وی برای طرحی که در سر داشت،‌کسانی را در مناصب مختلف برگزید که بیشترین توجه را به آمریکا داشتند.1 اولین دسته از نیروهای نظامی آمریکا تحت عنوان «میسیون نظامی ایران» در آذر 1321 زمان نخست‌وزیری قوام وارد ایران شدند. این عده غالباً از دسته مهندسی ارتش آمریکا بودند و عملیات حمل مواد و اداره راه‌آهن رادر جنوب از انگلیس تحویل گرفتند. در حقیقت ورود آمریکائیها به ایران با تلاش دولت قوام و عدم مخالفت انگلیس صورت گرفت . سفر دوم «میلسپو» به ایران نیز مانند سفر اول وی در دوران دولت قوام انجام پذیرفت. 2وی همچون گذشته پس از ورود به ایران امور خزانه‌داری را بر عهده گرفت.
مقارن سفر میلسپو، دو هیأت مستشاری دیگر نیز به تهران آمدند. یکی به ریاست «سرلشکر جان گریلی» برای تجدید سازمان ارتش و دیگری به ریاست «سرهنگ نورمن شوارتسکف» برای نوسازی ژاندارمری. این دو هیأت پیش از آنکه اجازه استخدام آنها در مجلس شورای ملی تصویب شود به دعوت دولت وارد تهران شده کار خود را آغاز کردند. 3
ورود هیأتهای مستشاری در دولت سهیلی نیز متعاقب قراردادی که در 12 آبان 1322 میان ایران و آمریکا به امضا رسید ادامه یافت. این هیأتها که شامل مستشاران مالی، نظامی، بهداشتی، کشاورزی و نفتی بودند به تدریج از معافیتهای مالیاتی و امتیازات کاپیتولاسیون نیز برخوردار شدند. مناسبات همه جانبه آمریکا با ایران در سالهای اولیه دهه 1320 چنان به سرعت پیش می‌رفت که «والاس موری» وزیر مختار آمریکا در تلگرامی به وزارت خارجه آمریکا نوشت «ما به زودی در وضعیتی قرار خواهیم گرفت که عملاً ایران را اداره خواهیم کرد.» 4
با این حال هیئت ‌های مستشاری بیش از آنکه در خدمت مردم فقیر ایران باشند، در خدمت ارتش‌های متفقین بودند. وظیفه میلسپو در درجه نخست تأمین خواربار و نیازهای دهها هزار نظامی آمریکائی و روسی و انگلیسی بود که در شهرهای ایران حضور داشتند.
بدین جهت اقدامات او بویژه در زمینة وصول مالیاتها علاوه بر روزنامه‌های چپگرا، مورد انتقاد جراید راستگرا و تعدادی از نمایندگان ناسیونالیست مجلس قرار گرفت که لغو اختیارات گستردة او را خواستار بودند. هنگامی که مجلس در دی ماه 1323 اختیارات اقتصادی میلسپو را لغو کرد، او زیر بار نرفت و استعفا داد و در بهمن همان سال ایران را ترک کرد. سایر مستشاران مالی امریکایی نیز بتدریج ایران را ترک کردند. ولی حضور مستشاران امریکایی در ایران همواره با تبعات منفی برای مردم مواجه بود و این تبعات بویژه در زمینه های اقتصادی چشمگیرتر می‌نمود.
ورود مستشاران امریکایی به ایران موجب تشدید نفوذ اقتصادی و سیاسی آمریکا در ایران گردید. چنانکه تجارت خارجی با ایالات متحده در سال 1324 بالغ بر 25 درصد تجارت خارجی ایران را به خود اختصاص داد. در حقیقت در سالهای جنگ دوم جهانی و بعد از آن دولت امریکا مقامی را بدست آورد که قبل از جنگ دولت آلمان هیتلری توانسته بود با همان سرعت در اقتصاد و سیاست ایران کسب کند. 5
کمبود ارزاق و مایحتاج عمومی بر اثر سوء استفاده‌های مستشاران امریکایی تشدید شد. بهای اجناس سیر صعودی پیدا کرد و مشکلات مردم افزایش یافت. برای مثال مردم تبریز که مرکز غله‌خیزترین استان کشور است، در بهمن و اسفند 1321 دچار چنان گرسنگی و قحطی شدند که نانواها به جای نان سیب‌زمینی تحویل مردم دادند. در نتیجه روز 26 اسفند همان سال مردم دست از کار کشیدند و به عمارت استانداری هجوم بردند. حال آنکه طبق اظهار نظر کمیسیون دادگستری مجلس شورای ملی در آن زمان دولت در نقاط مختلف آذربایجان غله داشت و فقط فراهم ساختن وسیله حمل آن لازم بود. ولی «مستر ویویان» مستشار آمریکائی خواروبار در آذربایجان که خود مسئولیت مستقیم این وضع را به عهده داشت به جای انجام اقدامات عاجل به تهران فرار کرد و در تهران ارتقاء مقام یافت و به مدیریت کل نظارت صنعتی منصوب شد. 6
بدبینی مردم ایران به امریکاییها زمانی افزایش یافت که آنان نیز مانند انگلیسی‌ها و روسها درصدد کسب امتیازات نفتی از دولت برآمدند. از این رو از نظر اکثر مردم ایران رویارویی امریکا با کمونیسم در ایران، مقابله با عقاید چپ افراطی، اعمال فشار به روسیه برای خارج کردن نیروهایش از شمال ایران و کمکها و وامهای بعدی واشنگتن به حکومت تهران بیشتر در چهارچوب دکترین امریکا و اهداف برنامه‌ریزی شده آن کشور برای نفوذ در کشورهای آسیایی بود.7

پی‌نویس:
1ـ نشست تخصصی: حق قضاوت کنسولی کاپیتولاسیون، مؤسسه مطالعات و پژوهشهای سیاسی، بهار 1384، ص 59
2ـ لایحه استخدام میلسپو ابتدا در مرداد 1301 به تصویب مجلس رسید و وی در ۲۷ آبان همان سال به ایران آمد، اما با رضا شاه اختلاف پیدا کرد و در خرداد 1306 به کار خود خاتمه داد و در ماه مرداد همان سال ایران را ترک کرد.
3ـ سفر این دو هیأت به تهران در 11 آبان 1321 صورت گرفت در حالی که قانون اجازه استخدام آنان در اول آبان 1322 به تصویب مجلس رسید.
4ـ سیاست خارجی ایران در دوران پهلوی؛ نشر البرز؛ عبدالرضا هوشنگ مهدی؛ 1373، ص 89.
5ـ گذشته چراغ راه آینده است، انتشارات ققنوس، ن جامی؛ پائیز 1362، ص 179.
6ـ به نقل از گزارش دکتر مصدق به مجلس شورای ملی در جلسه 31/1324؛ گذشته چراغ راه آینده است، همان، ص 183،
7ـ به مقاله «ایران و اصل 4 ترومن» در سایت مؤسسه مطالعات و پژوهشهای سیاسی مراجعه شود.

منبع:سایت موسسه مطالعات و پژوهشهای سیاسی