شیعیان عراق طی تاریخ هیچ گاه دربرابرظلم و اشغالگری ساکت نمی مانند. از میان قیام های مهم شیعیان عراق در دوره ی معاصر می توان به قیام ثورة العشرین برابراشغالگری انگلیسی ها درجنگ جهانی اول اشاره کرد که رهبری آن راحوزه های علمیه در دست داشتند. دراین قیام بسیاری از چهره هایی که پس از آن در تاریخ ماندگار شدند، مانند سید محسن حکیم و پدرآیت الله کاشانی، حضور داشتند که مشق سیاست جهاد می کردند.

جنگ جهانی اول درسال1914 ‏م آغازشد. بریتانیا، که با آلمان وارد جنگ شده بود، در نوامبر1914م به متحد آلمان، یعنی عثمانی، از دهانه ی شط العرب حمله کرد و بصره را اشغال نمود در این روزها هنوز کشوری به نام عراق وجود نداشت.

در این بین شیعیان عراق، با اینکه ازظلم عثمانی ها رنج می بردند، مقاومتی را با اذن علمای نجف دربرابر نیروهای مهاجم ترتیب دادند.(1) دراین بین سید محمد سعید حبوبی و شیخ عبدالکریم جزایری درنجف در ضرورت بیرون راندن کفار از عراق سخنرانی کردند. سید کاظم یزدی نیز درحرم امیرمؤمنان(ع) برمنبر رفت و مردم را به دفاع فراخواند.

در کاظمین شیخ محمد مهدی خالصی بر وجوب دفاع ازسرزمین های اسلامی فتوا داد. در کاظمین سید مهدی حیدری نیز ندای جهاد سر داد. در سامرا شیخ محمد تقی شیرازی فتوای جهاد صادر کرد و شیخ محمدرضا، پسر خود، را برای پیوستن به سید مهدی حیدری به کاظمین فرستاد. ذکر این نکته لازم است که این فتواها نه تنها برای انگلیسی ها بلکه برای عثمانی ها نیز غافلگیرکننده بود.

در نخستین رویارویی، مجاهدان شیعی به سه گروه تقسیم شدند: گروه نخست درقرنه به رهبری سید مهدی حیدری، شیخ الشریعه اصفهانی، سید مصطفی کاشانی، وسید علی داماد؛ گروه دوم در هویزه به رهبری شیخ مهدی خالصی و فرزندش شیخ محمد، سید محمد یزدی فرزند سید کاظم یزدی، شیخ جعفرراضی و سید کمال حلی؛ گروه سوم در شعیبه به رهبری سید محمد سعید حبوبی، شیخ باقر حیدر و سید محسن حکیم. علما ازشیخ خزعل شیخ قبیله ی بنی کعب خواستند که به مجاهدان بپیوندد، اما او نپذیرفت، ولی به درخواست سید کاظم یزدی، به واحدهای مجاهدان اجازه داد که از قلمروش عبور کنند.

مجاهدان جانانه با نیروهای مهاجم مبارزه کردند، اما اشتباه فرمانده ی عثمانی باعث شکست شد از سوی دیگر نیروهای عثمانی بنای بدرفتاری با شیعیان را گذاردند،در همین زمان نیز سید محمد سعید حبوبی فوت کرد. این دو عامل سبب تضعیف روحیه ی مجاهدان شد.(2) تحرکات شیعی ترس و در نتیجه بدفتاری عثمانی ها با مردم شهرهای شیعه نشین را به دنبال داشت؛ از همین رو بعضی از علمای شیعه مردم را به شورش علیه عثمانی ها فرا خواندند.

سال های پس از شکست شعیبه در سال 1914‏م تا اشغال بغداد و سال 1918 ‏م را می توان سال های شورش مردم شهر های شیعه نشین و قلع و قمع آنها به دست نیروهای عثمانی تلقی کرد.(3) این وضعیت بهترین فرصت را برای پیشروی انگلیسی ها فراهم کرد و بدین ترتیب عراق طی پیمان نامه ی سایکس - پیکو در1916 م سهم انگلیس شد و سرانجام نیروهای انگلیسی در11مارس1917‏م وارد بغداد شدند.(4) با از میان رفتن سلطه ی عثمانی جهاد وارد مرحله ی جدیدی شد؛ علمای نجف، که در سال 1917 ‏، عثمانی ها را از این شهر بیرون کرده بودند، حاکمیت مستقلی را در شهر اعمال می کردند.

انگلیسی ها، با همراه ساختن رئیس قبیله ی بزرگ عنزه با خود، خواستند حاکمی را ازسوی خود برنجف بگمارند، اما با مقاومت مردم نجف روبه رو شدند. این مقاومت، که به قوت جهاد 1914 م از سوی علما حمایت نمی شد، تا مارس 1918 ‏م کج دار و مریز ادامه یافت.(5) ‏تا اینکه شیخ محمدتقی شیرازی از سامرا به کربلا آمد و رهبری انقلاب را به دست گرفت.(6) در 19 ‏مارس 1918م مجاهدان نجف با کشتن حاکم نظامی منطقه، انقلاب را آغاز کردند. در پی این اقدامات و مقابله ی نیروهای انگلیس با آن شهر نجف به محاصره ی انگلیس ها درآمد و بسیاری از مجاهدان دستگیر، تبعید یا اعدام شدند.(7) انگلیسی ها پس ازاین رویداد برای انتخا ب رهبر عراق یک نظرسنجی از میان مردم ترتیب دادند. شیخ محمدتقی شیرازی نیز در پاسخ به استفتائی درباره رهبری آینده ی عراق درسال 1919م اظهار کرد که هیچ مسلمانی حق ندارد غیر مسلمانی را برای رهبری مسلمانان انتخاب کند.(8)

این فتوا و پس ازآن وفات سید کاظم یزدی سبب شد مرجعیت اعلای شیعیان و رهبری انقلاب هر دو در یک نفر، یعنی آیت الله شیرازی، تعیّن یابد. شیخ محمدتقی شیرازی، پس از به دست گرفتن رهبری شیعیان، فعالیت هایی برای همسو کردن عشایر با انقلاب انجام داد و مسئله ی استقلال عراق را مطرح کرد. در 15‏شعبان 1920 ‏م مجمعی به رهبری آیت الله شیرازی تشکیل، و خواستاراستقلال عراق شد تشکیل این مجمع نیروهای انقلابی مناطق شیعه و سنی را تحت رهبری آیت الله شیرازی قرار داد. در رمضان همان سال در پی سرکوب تظاهرات مردم شیعه وسنی بغداد، آیت الله شیرازی ازمردم عراق خواست تا به یاری برادرانشان در بغداد بشتابند.

با بالاگرفتن درگیری ها آیت الله شیرازی توسل به زور را در رویارویی با انگلیسی ها، در صورت سرباز زدن از پذیرش خواست مردم، جایز شمرد.(9) انقلاب مسلحانه ی جدید، باحمله ی افراد عشیره الظوالم به پایگاه انگلیسی ها در رمیثه درجنوب عراق آغاز شد. این درگیری به جنگ عارضیات شهرت یافت. مرحله ی جدید، که پنج ماه طول کشید، به سرعت به بیشترنقاط عراق سرایت کرد. انقلاب را در بغداد و شمال آن سید محمد صدر رهبری می کرد.

در24 ژوئیه 1920م نیرو های انگلیسی در منطقه ی رارنجیه در فرات اوسط شکست سنگینی خوردند(10) و شهرها یکی پس از دیگری از زیر سلطه ی آنها خارج شدند. در این بین عشایر سنی فلوجه ورمادی به رهبری شیخ الضاری، شیخ عشیره ی زوبع، نیزشکست سختی بر انگلیس ها وارد کردند، اما قبیله های عنزه ودلیم، که باانگلیس ها سروسری داشتند، نگذاشتند انقلاب فرات علیا کامل شود. در گرماگرم پیروزی های مجاهدان به یکباره آیت الله شیرازی وفات یافت.

این امر ضربه ی بزرگی به انقلاب زد.(12) انگلیسی ها نیز، که پس از چند ماه جنگ سخت به نقاط ضعف مجاهدان پی برده بودند، توانستند با دامن زدن به این ضعف ها، که اختلافات قبیله ا ی مهم ترین آنها بود، انقلاب را شکست دهند.آخرین جنگ درنزدیکی پل صویره در20 ‏نوامبر 1920 ‏م رخ داد و پس از آن میان نیرو های انگلیسی و انقلابی ها قرارداد صلحی برقرارشد و انگلیسی ها وارد شهرها شدند و به دستگیری گسترده ی نیروهای انقلابی دست زدند.

پی نوشت ها :

1.جعفر الروازق صادق،الحوزه العلمیه العراقیعه،قم: مرکزالعراق للدراسات،2006 ،ص20
2.سلیم الحسنی،نقش علمای شیعه در رویارویی بااستعمار،ترجمه ی محمد لاهر وصفاءالدین تبرائیان،تهران:مؤسسه مطالعات تاریخ معاصر ایران، 1378 ،صص93-89
3.محمد کاظم عباس،الحرکه الاسلامیه فی العراق،بی جا،1984 ،ص115
4.عبدالحلیم الرهیمی،تاریخ جنبش اسلامی درعراق 1900-1924 ،ترجمه ی جعفردلشاد،اصفهان:چهارباغ 1380 ،ص162
5.همان،ص167
6.همان،ص169
7.محمد کاظم عباس،صص199 و200
8.عبدالحلیم الرهیمی،ص181
9.همان،ص199
10.محمد کاظم عباس،ص283
11.همان،ص306 و307
12.همان،ص320
13.همان،ص341
منبع: مجله زمانه، شماره95