اگرچه مناسبات تجاری ایران در قرن 12ش یعنی بعد از سقوط صفویه، و در پی شرایط سیاسی پر ادبار حاکم بر کشور، دچار اختلال جدّی گردید، با روی کار آمدنِ قاجارها و برقراری ثبات نسبی سیاسی، و در آن سو، فنّاوری ماشینی و ترقّی شگرف در ابزارهای حمل و نقل کالا در اروپا، فصل تازه ای از روابط بازرگانی در تاریخ ایران گشوده شد. روایات حاکی از این است که کلِ روند داد و ستد خارجی ایران طی نیم قرن

اگرچه مناسبات تجاری ایران در قرن 12ش یعنی بعد از سقوط صفویه، و در پی شرایط سیاسی پر ادبار حاکم بر کشور، دچار اختلال جدّی گردید، با روی کار آمدنِ قاجارها و برقراری ثبات نسبی سیاسی، و در آن­سو، فنّاوری ماشینی و ترقّی شگرف در ابزارهای حمل­ و نقل کالا در اروپا، فصل تازه­ای از روابط بازرگانی در تاریخ ایران گشوده شد. روایات حاکی از این است که کلِ روند داد و ستد خارجی ایران طی نیم قرن یعنی 1243 تا 1293ش (1281-1332ق) به چهار برابر رسید1. از سوی دیگر، در همان برهه زمانی اواسط قرن13ش، میزان واردات ایران از صادرات پیشی گرفت، و این اختلاف، تا آستانه جنگ اول جهانی، روزبه­روز بیشتر می­شد، تا آنجا که گفته شده این کسری تراز بازرگانی در سال 1292ش تقریبا سه میلیون پوند استرلینگ بود2. این شرایط نامساعدِ اقتصاد تجاری ایران، با وقوع جنگ اول جهانی (مرداد1293- آبان1297ش) و ناامنیهای سیاسی و اختلالات اجتماعی ناشی از آن، حتی بیشتر به وخامت گرایید، به­طوری­ که بنابر اظهار، تجارت ایران در دوران جنگ اول، به بیش از یک ­سوم تنزل یافت3. در این مقاله کوتاه، سعی شده است تجارت خارجی کشور در سه ماه نخست سال 1297ش که مقارن با ماههای پایانی جنگ اول بوده، مورد بررسی مختصر قرار بگیرد.

 

در اولین ماه از سال 1297ش (حمل، فروردین) واردات ایران بیش از 38 میلیون قران، و در آن­سو، صادرات کشور تقریبا 16میلیون قران بود. با این اوصاف، تراز منفی بازرگانی خارجی ایران بیش از 22 میلیون قران (معادل 45 کرور) عنوان:

این نکته را نیز نباید از نظر محو نمود که بواسطه جنگ و انسداد طرق تجارت بعضی از ممالک دوردست که در سنوات عادی خریدار امتعه و محصولات این مملکت بوده­اند از وسائل تجارت محروم مانده و صادرات مملکتی از سنوات قبل از جنگ کمتر بوده است معهذا نکته که قابل­دقت و تاسف میباشد این است که مقداری از محصولاتی که بومی ایران و میبایست در این مملکت بمقدار زیاد بعمل آمده و حمل بخارج شود از قبیل گندم و برنج و آرد و غیره برخلاف بمقدار معتنابه از خارج وارد مملکت شده و واردات تجارتی را سنگین نموده است4.

 

در بین کشورهایی که بیشترین سود را از این سرمایه 22میلیونی خارج شده از ایران در فروردین 1297ش برده ­و به عبارتی بهتر، تراز بازرگانی آنان با ایران، با اختلاف فاحشی به نفع آن کشورها بود، باید از هندوستان، و انگلستان و در پی آنها هم به ترتیب، مصر و هلند نام برد5. همچنین، مهمترین کالاهایی که وارد کشور شده و این کسری موازنه تجاری را موجب می­گردید، «حبوبات و ماکولات» (به­ویژه قندوشکر، چای، ادویه) و منسوجات (نخ، انواع پارچه) بود، چنان­که واردات منسوجات ایران بیش از 16میلیون قران و به ترتیب از کشورهای انگلیس، هند و روسیه بوده، و حبوبات و ماکولات نیز بیش از 15میلیون و عمدتا از ممالک هند، و بعد از آن نیز عثمانی و روسیه به ایران وارد می‌گردید. بنابراین، از 38میلیون قران کالاهای وارداتی به ایران در فروردین 1297ش، در حدود 31میلیون از آن در زمینه ماکولات به­خصوص قند و شکر، ادویه و چای، و منسوجات بود6.


آمار و ارقام مبادلات تجاری ایران در «برج ثور» یعنی اردیبهشت ­ماه، دال بر نابسامانی بیش از پیشِ شرایط بازرگانی خارجی کشور بود. میزان واردات با افزایش 500 هزار قرانی نسبت به ماه قبل، به بیش از 38میلیون و 500 هزار قران رسید، در حالی­که صادرات کشور نیز2میلیون و نیم کاهش یافته، به کمتر از14میلیون قران تنزّل نمود. با این اوصاف، کسری تراز بازرگانی ایران بیش از 25 میلیون قران بود. هندوستان، روسیه و بعد از آن افغانستان و انگلیس، کشورهایی بودند که بیشترین سهم را در موازنه منفی تجاری ایران داشتند یعنی تجارت آنان با ایران، با اختلاف زیادی به نفع این کشورها بود.

مثل برج گذشته باز بممالک هندوستان درجه اول، روسیه درجه دوم، و افغانستان و انگلیس برای مواد  غذائیه از قبیل گندم و برنج و حبوبات و قند و شکر و ادویه­جات و چای و سایر مواد محتاج الیه از قبیل  نفت و پارچه­های پنبه ملون و غیر ملون و الوان و اجناس خرازی و غیره رفته است. در این برج نیز مقدار از امتعه که از موادی که در ایران باید بمقدار زیاد از قبیل گندم و جو و برنج و غیره بعمل آمده و حمل بخارج شود برعکس وارد مملکت شده است و تجارت صادرات را سنگین کرده است. انسداد طرق تجارت بواسطه جنگ چون در این برج نیز بازار روابط ایران را تنگ کرده بود البته مقداری از مواد صادره بوده­اند که در داخله مملکت مانده و بخارج حمل نشده است ولی از آن طرف هم بواسطه همین علت شاید مقدار عمده از مواد واردات که در سنوات عادی برای رفع احتیاج و ارد مملکت میشده است در این برج از سرحد نگذشته و بهمین جهت نمیتوان چون سنوات عادی ماخذ تجارت برج ثور این سال را قطعی و مقیاس تجارت ایران دانست7.

بیشترین کالاهای وارداتی به ایران در اردیبهشت، که حجم عظیمی از سرمایه کشور صرف آنها می­شد، در درجه اول، «منسوجات و مواد نساجی» با وارداتی به ارزش تقریبا 20 میلیون قران، و بعد از آن نیز «حبوبات و بقولات» در حدود 13میلیون و 500 هزار قران بود8.


اما در خرداد ماه سال 1297ش یعنی تقریبا مقارن با زمانی که چهار ماه به پایان جنگ اول جهانی باقی مانده بود، روند دادوستد خارجی ایران نسبت به دو ماه نخست سال، پیشرفت قابل ­توجّهی داشت. واردات، کاهش چشمگیری یافت، چنان­که ارزش کالاهای وارداتی، به  تقریبا 31 میلیون قران رسید و، صادرات ایران نیز 20 میلیون و 500 هزار قران افزایش داشت. در مجموع، کسری تراز تجاری ایران، اندکی بیش از 10 میلیون قران بود که در قیاس با دو ماه فروردین و اردیبهشت، روند رو به کاهش محسوسی را شاهد بودیم.

ترار منفی بازرگانی این برج که تقریبا مبلغ بیست کرور قران میباشد مثل برج­های گذشته به ممالک هندوستان و روسیه و انگلستان برای موادی که در ایران نایاب میباشد از قبیل قندوشکرو چای و پارچه و الوان و اجناس خرازی و غیره رفته است. مواد مهم صادرات ایران هم کمافی السابق خشکبار و توتون و تریاک و پشم و پنبه و الوان نباتی بوده­اند و متاسفانه هنوز مقدار مهمی از مواد غذائیه مثل گندم و جو و حبوبات و آرد و برنج با وجود اینکه باید در داخله مملکت بیش از احتیاج داخلی بعمل آمده و مازاد آن بخارج حمل شود برخلاف ازخارج وارد مملکت شده و بمقدار مهمی تجارت واردات را سنگین کرده است. انسداد طرق تجارت چون در این برج هنوز باقی بوده میتوان گفت صادرات چنانکه باید در تعادل تجارت ایران دخیل نبوده‌اند9.


مهمترین کالاهای واردشده به ایران که سبب خروج سرمایه اقتصادی به خارج از کشور می­شد، «حبوبات و بقولات و ماکولات» با بیش از 15 میلیون و 500 هزار قران بود، که کشورهای هند، روسیه و عمان، به ترتیب در زمره مهمترین صادرکنندگان این نوع اجناس به ایران در خردادماه محسوب می‌شدند، و همچنین منسوجات که تقریبا 8 میلیون قران ارزش واردات آنها به ایران بود، و مطابق ماههای گذشته، هند، روسیه و انگلیس در رتبه­های اول تا سوم در این زمینه قرار داشتند10.

ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1. جان فوران، مقاومت شکننده، ترجمه: احمد تدین، تهران: موسسه فرهنگی رسا، 1377ش، ص179.

2. همان، ص180.

3. محمدقلی مجد، قحطی بزرگ، ترجمه: محمد کریمی، تهران: موسسه مطالعات و پژوهشهای سیاسی، 1387ش، ص151.

4. نشریه فلاحت و تجارت، شماره پیوسته 21و22، اول و پانزده دلو 1297ش، ص17.

5. همانجا.

6. نشریه فلاحت و تجارت، همان، صص19و23.

7. نشریه فلاحت و تجارت، اول و پانزده حوت 1297ش، شماره پیوسته 23و24، ص22.

8. همان، صص25-29.

9. نشریه فلاحت و تجارت، برج حمل 1298ش، شماره 1، ص26.

10. همان، صص29و34.
 
منبع: موسسه مطالعات تاریخ معاصر ایران