کافه تاریخ - حبل‌المتین روزنامه جنبش مشروطه در هند

روز 9 اردیبهشت 12386 روزنامه حبل‌المتین به مدیریت سیدحسن کاشانی در تهران منتشر شد. این روزنامه قبلاً در کلکته به مدیریت مؤیدالاسلام از مریدان سیدجمال‌الدین اسدآبادی انتشار می‌یافت.

روزنامه حبل المتین از روزنامه های بسیار تاثیرگذار بر مردم ایران است که توانست نامی ماندگار از خود در تاریخ معاصر ایران بر جای بگذارد. این روزنامه توسط سید جلال الدین حسینی در کلکته منتشر می شد. از دیدگاه بسیاری این روزنامه تاثیر بسزایی در وقوع جنبش مشروطه ایران داشت. در این مقاله بر آن شدیم تا به نقد و ارزیابی عملکرد این روزنامه بپردازیم و دلایل شهرت آن را مورد بررسی قرار دهیم.

حبل المتین؛ روزنامه ای از کلکته هندوستان

روزنامه حبل المتین به مدیریت سید جلال الدین حسینی که بعدها لقب موید الاسلام را از سوی مظفرالدین شاه گرفت، قریب سی ونه سال و چهار ماه در شهر کلکته هند منتشر شد.(1) انتشار این روزنامه حاصل دیداری بود که میان مدیر آن روزنامه و سید جمال الدین اسد آبادی در بندرعباس پیش آمد و در آن اندیشه تنویر افکار آزادی خواهانه در ایران مطرح شد. سپس با مکاتباتی که میان سیدجمال در انگلستان، میرزا ملکم خان سفیر ایران در لندن و موید الاسلام در کلکته روی داد، این سه نفر معتقد شدند که ایرانیان احتیاج شدید به انقلاب فکری دارند و جراید بهترین وسیله برای رسیدن به این هدف می باشند. اینگونه بود که اولین شماره این نشریه وزین در دهم جمادی الثانی 1311 منتشر شد(2) این روزنامه از دوران تاریک استبداد ناصری شروع به انتشار نمود و تا سالهای نخستین حکومت رضاشاه پهلوی به انتشار خود ادامه داد. البته در این مدت 43 بار به طور سراسری و یا ناقص توقیف شد. همچنین چندین بار حکم تبعید مدیران از سوی حکومت هند صادر شد. طولانی ترین دوره توقیف این روزنامه هشت سال بود که توسط حکومت هند صادر شد.

حبل المتین و موید الاسلام اگرچه مورد التفات مظفرالدین شاه بودند و همین شاه بود که لقب موید الاسلام را به او داد و او با این لقب شهره شد، لیکن، بارها و بارها مورد نظر سوء دربار ایران قرار گرفت. به طوری که تنها یک بار، به دستور امین السلطان به مدت 4 سال از ورود به ایران منع شد. به طور کلی رابطه حبل المتین و امین السلطان بسیار بد بود. آنگونه که «بعد از توقیف جراید فارسی منتشر خارج توسط امین السلطان به سال 1318(1901) و مساعی مبذوله توسط حبل المتین در راه انفصال مشارالیه» تکفیر نامه وی از سوی علمای نجف به وسیله این روزنامه منتشر شد(3)

یکی از گلایه هایی که خوانندگان حبل المتینن عموما و به طور دائم از این روزنامه داشتند، این بود که روزنامه دیر به دست آنان می رسید. دلیل این مسئله نیز دو چیز بود. یکی اینکه روزنامه با کشتی به ایران ارسال می شد و دوم اینکه حکومت ایران در بسیاری از مواقع اجازه ورود آن به ایران را نمی داد و بر همین اساس روزنامه را در کیسه های آرد، صندوق چای و ادویه جات به ایران می آوردند(4)

شکل و محتوای روزنامه حبل المتین

روزنامه حبل المتین در 24 صفحه به طور هفتگی منتشر می شد. این روزنامه در نه سال اول انتشار از کاغذ مرغوب استفاده می کرد. لیکن بعدها به دلیل مشکلات مالی به استفاده از کاغذ معمولی روی آورد. یک از دلایلی که باعث گسترش و رواج روزنامه شد این بود که «حاج زین العابدین پول بسیاری فرستاد که روزنامه به علمای نجف و دیگر جاها بی پول فرستاده شود. از اینجا پیوستگی میان روزنامه وعلما پدید آمد»(5)

در اینجا شماره 45 روزنامه در سال چهاردهم را برای تشریح شکل و محتوای نشریه برگزیده ایم:

در بالای صفحه شماره نشریه، سال انتشار و شماره صفحه چاپ شده است. در وسط بالای صفحه کلمه حبل المتین به چشم می خورد. بالای عنوان نیز عبارت«نامه مقدسه» نوشته شده است. در قسمت چپ عنوان قیمت اشتراک در هند، برمه، ایران، افغانستان، عثمانی، مصر، اروپا، چین، روسیه و ترکستان درج شده است. در سمت راست عنوان نگاشته شده:«حبل المتین کلکته»... «کلیه امور اداره با مدیر کل موید الاسلام است».«هر دوشنبه طبع و سه شنبه توزیع می شود» و در زیر آن تاریخ انتشار به هجری قمری و میلادی نوشته شده است. در همین شماره عناوین مطالب روزنامه از این قرار است:

قانون اساسی و شورای ملی ایران/لشکر(درباره لشکرهای کشورهای مختلف و مدت خدمت)/بوشهر/اعلان/مکتوب از سلماس و یا اظهار حقیقت(از شماره گذشته)/مکتوب از واشنگتن/به نام نامی مشروطیت/(از ماست که بر ماست: یکی از اعضای گمرک خلیج می نویسد/ به نقل از روزنامه شریفه انجمن مقدس ملی اصفهان/ آنچه می بینیم به بیداریست یا خواب/ تلگراف موید الاسلام گاهی سرمقاله های پنج شش صفحه ای در روزنامه خود منتشر می کرد. روزنامه حبل المتین به تدریج که دچار تنگناهای مالی شد، بسیار تلاش می نمود تا به جذب آگهی و اعلان روی آورد(6)

«عده خوانندگان حبل المتین متجاوز از صد هزار ... می باشد. ...موزون ترین و مفیدترین وسیله برای اعلان دهندگان صفحات حبل المتین است... اعلان به هر زبان که باشد.... اشاعه تواند یافت»(7)

اهمیت روزنامه حبل المتین در تاریخ معاصر ایران

حبل المتین را به واقع می توان بزرگترین روزنامه برون مرزی فارسی زبانان در خارج از مرز های ایران لقب داد. مقالات موید الاسلام همواره مبتنی بر رویکردی وطن دوستانه بود. او تلاش می نمود تا دردهای وطن را بازگو کند و راه درمانی نیز مطرح نماید. او و روزنامه اش نقش زیادی در آگاهی و بیداری جامعه ایران دوره قاجار ایفا نمودند.(8) از همین رو یکی از علل ایجاد انقلاب مشروطه در ایران را فریادهای چهارده ساله حبل المتین ذکر کرده اند.(9) روزنامه حبل المتین «در سال های اخر حکومت سانسور و اختناق ناصری نیز توانست راه به درون میهن باز کند و به تبلیغ و توجیه «حاکمیت مردم» پردازد و جیره خوران سلطنت مطلقه را به دفاع وادارد...»(10)

حبل المتین از سال 1314 تا زمان فرمان مشروطیت نقش به سزایی در انعکاس رویدادها و بخصوص تنویر افکار و اندیشه ها داشت. تیراژ روزنامه ابتدا با 500 نسخه و سپس سه هزار نسخه آغاز شد و در مرحله بعد به هفت هزار و پانصد و دوازده هزار رسید و در دوران مشروطه به رقم بالای سی و پنج هزار نسخه نیز رسید(11) علت استقبال شایان از روزنامه را در چند چیز می توان دانست. یکی اینکه این روزنامه از جامعیت خبری برخوردار بود. زیرا با در اختیار داشتن خبرنگار اختصاصی در ایران ، هند، مصر، روسیه، عثمانی و عراق مجموعه رویدادهای منطقه و جهان را به زبان ساده و روان در اختیار خوانندگان زیر سانسور ایران قرار می داد. رنگ مذهبی و مطالب بیرون از قشری آن از دیگر دلایل موفقیت حبل المتین است. پخش رایگان آن در میان مردم به مدت ده سال متوالی در دورانی که روزنامه ها بسیار گران بودند را می توان از دلایل گرایش و توجه به حبل المتین دانست.(12)

در بیشتر مطالب حبل المتین مسائل اجتماعی به سطح کلان و ساختار سیاسی پیوند خورده است. از نظر دست اندرکاران نشریه مهمترین مشکل جامعه ایرانی ضعف ساختار سیاسی و وجود اسنبداد بود. بنابراین از نظر آنان با اصلاح ساختارسیاسی و حاکم شدن مشروطه و قوانین مدون اکثر معضلات اجتماعی نیز حل خواهد شد.(13)

حبل المتین به استثنای سخن گفتن از مشکلات جامعه ایرانی،به مبازه فکری با استعمار نیز می پرداخت. شاید بتوان همین مسئله را از جمله دلایلی دانست که باعث می شد تا این روزنامه بارها و باها از سوی حکومت استعماری هند توقیف شود. به طوری که همانطور که گفته شد، در یکی از این توقیف ها، روزنامه هشت سال منتشر نشد.

موید الاسلام مردی مبارز بود و همه عمر خود را صرف اصلاح ایران نمود. اما بزرگترین اشتباه در کارنامه مطبوعاتی وی را دفاع از رضاشاه می توان دانست. این روزنامه که تا سال 1309 منتشر می شد، در چند سال ابتدایی حکومت رضا شاه به صورت یک سویه از اقدامات رضاشاه دفاع می کرد.(14) حمایت از متحدالشکل کردن لباس مردم ایران، تایید اقدامات سرکوبگرانه رضاشاه به بهانه تلاش در جهت رفع فساد و ظلم، گذشتن از تخلفات گسترده در انتخابات مجلس شورای ملی، بی گناه جلوه دادن رضاشاه در فسادهای اداری از جمله حمایت های یک سویه حبل المتین از رضاشاه در این دوره است. به همین دلیل بودن که تیراژ نشریه در این ایام به دو هزار نسخه نزول یافت. برخی نابینایی موید الاسلام در این دوره را دلیل عدم کنترل وی بر نشریه می دانند. زیرا در سال های پایانی انتشار حبل المتین، روزنامه توسط دختر وی(به عنوان دبیر ثانی) مدیریت می شد. از یک دیدگاه نیز برخی بر این اعتقادند که موید الااسلام به غلط تصور می کرد که رضا شاه خواهد توانست کشور را از عقب ماندگی نجات دهد.(15)

سرانجام روزنامه حبل المتین

موید السلام تمام عمر و زندگی خود را به پای فرهنگ ایران گذاشت. او نشریات بسیاری منتشر می کرد که مشهورترین آنها حبل المتین بود. هر چه به پایان عمر او و حبل المتین نزدیک می شویم، مشکلات مالی روزنامه نیز بیشتر نمایان می شود. او حامیان مالی خود را از دست داده بود. موید الاسلام در سال های پایانی عمر نابینا شد و اگرچه همچنان بر حبل المتین نظارت داشت، اما عملا انتشار آن را به دختر خود، فخر السلطان که ف.س امضا می نمود، سپرده بود. او در سالهای پایانی انتشار حبل المتین طی نامه ای به مجلس شورای ملی تقاضای بازگشت به ایران و کمک مالی نمود. پس از چهار سال از این درخواست بود که او به ایران آمد، اما در شرایطی که دیگر در قید حیات نبود. موید الاسلام«در 19 آذر ماه 1309 خ در کلکته در دفتر کار خود دچار حمله قلبی شد و چند روز پس از آن وفات یافت. جسد موید الاسلام آنگونه که خود خواسته بود یک سال بعد با مساعدت دولت، توسط دخترش فرخ سلطان به ایران انتقال یافت تا در خاکی که سال ها برای آزادی و اعتلایش فریادها سر داده بود، بیارامد»(16) . مرگ سیدجلال الدین حسینی پایانی بر حبل المتین بود.

منابع:

1- محمود گلبن، سید حسن کاشانی و روزنامه حبل المتین و محاکمه او، پیک نور، ضمیمه زمستان 1384، ص73

2- محمد صدرهاشمی،تاریخ مجلات و جراید ایران،جلد دوم، تهران، انتشارات کمال ، ص 200

3- ادوارد برون، تاریخ مطبوعات و ادبیات ایران در دوره مشروطیت، کانون معرفت، بی تا ، ص334-335

4- محمود گلبن، همان، ص74

5- صدر هاشمی،همان، ص 201

6- علی ططری و افسانه روشن، نامه ای نو یافته از موید الاسلام ، مدیر حبل المتین کلکته، پیام بهارستان، شماره5، پاییز 1388، ص 987

7- روزنامه حبل المتین، سال 38، شماره 4، ص 24

8- علی ططری و افسانه روشن،همان، 988-990

9- محمد رضا علم و پوران منجزی،بررسی روابط ایران و روس در دوره مشروطیت از نگاه روزنامه حبل المتین، فصلنامه تاریخ پژوهی، شماره 44-45، پاییز و زمستان 1389، ص 214

10- گوئل کهن، تاریخ سانسور در مطبوعات ایران(جلد اول)، موسسه انتشارات آگاه، 1363، ص165

11- محمد رضا خطیبی نژاد، بررسی رابطه متن نشریات فارسی در روزنامه حبل المتین کلکته، مجله یاد، ص 196-197

12- گوئل کهن،همان، ص 166

13- نظام بهرامی کمیل، بررسی مسائل اجتماعی ایران در حبل المتین، مجله یاد، بهار و تابستان 1388، شماره 91-92، ص189

14- علی ططری، انعکاس تحولات سالهای آغازین حکومت رضاشاه در هفته نامه حبل المتین کلکته،مجله یاد، بهار و تابستان 1388، شماره 91-92 ،ص 210

15- یوسف ناصری، روزنامه حبل المتین به روایت محمد گلبن،مجله یاد، بهار و تابستان 1388، شماره 91-92، ص 82

16- علی ططری و افسانه روشن، همان، روشن، ص 995

منبع:مرکز اسناد انقلاب اسلامی