شاید بتوان از قرارداد 1921 به عنوان تنها اتفاق موفق احمدشاه در سیاست خارجی نام برد. هرچند عامل اصلی و نهایی این موفقیت را باید شرایط سیاسی روسیه نیز دانست.

 

کافه تاریخ- مقالات

 

احمدشاه قاجار، آخرین پادشاه دودمان قاجار، از جمله پادشاهان ضعیفی بود که با از دست دادن قدرت اداره امور داخلی، در عرصه خارجی نیز از قدرت مقابله و یا تعامل صحیح با بیگانگان ناتوان بود. وی با سپردن امور سیاسی کشور به سایر شخصیتهای سیاسی، عملاً زمام امور را از دست داده و باعث شد تا کشور تا آستانه تجزیه و فروپاشی توسط نیروهای داخلی و خارجی پیش رود. چنانچه بازیگران عمده خارجی از نظر سیاسی و نظامی به خاک کشور تجاوز و آن را عرصه تاخت و تاز خود قرار دادند.

احمد شاه قاجار؛ از آغاز سلطنت تا برکناری

احمدشاه قاجار، فرزند محمدعلی شاه بعد از سلطنت پدر به ولیعهدی انتخاب و بعد از تبعید او، توسط مشروطه خواهان به پادشاهی رسید. وی در سال 1293 و مقارن با آغاز جنگ جهانی اول تاجگذاری نمود. دوره احمدشاه قاجار از نظر سیاسی و اقتصادی از بحرانی­ ترین و سخت­ ترین سالهای حکومت قاجار محسوب می­شود. این وضعیت از یک سو متأثر از کشمکشهای سیاسی میان مشروطه خواهان و سلطنت­طلبان بود و از سویی به دلیل بی­تجربگی و کم سن و سال بودن پادشاه جدید و البته بی­علاقگی او به سلطنت. چنانچه زمانی در رابطه با سلطنت خود گفته بود: «اگر در سویس کلم فروشی کنم بهتر است تا در چنین مملکتی پادشاه باشم.»1

 اما آشفته ­تر از وضعیت داخلی، وضعیت خارجی و دخالتهای گسترده انگلیس و روسیه در ایران و نیز ورود بازیگران جدید به حریم سیاسی کشور است که رابطه پادشاه جدید و بی­تجربه را وارد دورانی خاص می­کند. این روابط با توجه به سلطنت پادشاه در دو دوره خاص تاریخی قابل بررسی است. دوره اول قبل از تاجگذاری وی و مربوط به سلطنت او از سال 1288- 1293 می­باشد که طی آن عضد‌الملک یکی از بزرگان خاندان قاجار به دلیل کم سن بودن پادشاه، عهده­دار امور کشور بود. در این دوره انگلیس و روسیه که پیش از آن و از ابتدای آغاز حکومت قاجار در ایران حضور و نفوذ داشتند، به رقابت و حضور خود تداوم بخشیدند. با این تفاوت که اگر تا پیش از آن قدرت و موافقت پادشاه در میزان نفوذ و دخالت سیاسی این دو کشور مؤثر بود، در زمان احمدشاه عملاً بسیاری از کارها بدون اجازه وی صورت می­گرفت که همین موضوع نشان از بی­اهمیتی نقش او در قدرت داشت.

به عبارتی می­توان تعامل احمدشاه با قدرتهای خارجی را در دوره اول و پیش از تاجگذاری وی بی­تأثیر و منفی دانست؛ اما در دوره دوم و همزمان با تاجگذاری احمدشاه در سال 1293 (ه. ش برابر با 1914) وضعیت سیاسی تغییر و روابط وی نیز متأثر از این تغییرات می­گردد.

دوره دوم از 1293- 1304

در این دوره تغییرات متعددی در عرصه بین­المللی رخ داده و عملاً رابطه بسیاری از کشورهای استعمارگر چون روسیه و انگلیس با مناطق نفوذ آنها نیز تحت تأثیر قرار می­گیرد. این اتفاقات به وقوع جنگ جهانی اول، (1914- 1918) و انقلاب بلشویکی روسیه مربوط می­گردد. آغاز جنگ جهانی اول که همزمان با تاجگذاری احمدشاه قاجار بود، باعث شد تا کشور عملاً به اشغال کشورهایی چون روسیه، انگلیس، عثمانی و نیز تجاوز برخی از نیروهای آلمانی درآید. علیرغم این که ایران در این جنگ اعلام بیطرفی نموده و احمدشاه نیز موضع خود را بیان نموده بود؛ اما اصل بیطرفی ایران نقض گشته و کشور به اشغال متفقین می­رسد. بنابراین احمدشاه نتوانست عملا در برابر این اقدام واکنشی نشان دهد و وضعیت به گونه­ای گردید که «پرچم ایران بر فراز فقط چند شهر عمده کشور در اهتزاز بود.»2

در این شرایط موضوع مبارزه با حضور اشغالگران تنها توسط حرکتهای خودجوش مردمی در نقاط مختلف کشور صورت می­گیرد و پادشاه نتوانست اقدام لازم و مقتدرانه­ای در این رابطه در پیش گیرد.  با این حال وقوع انقلاب بلشویکی روسیه، ضمن آنکه باعث خروج نیروهای این کشور از ایران گردید، تعامل احمدشاه با این کشور را نیز تغییر داد. این انقلاب از یک سو باعث سرگرم شدن روسیه به امور داخلی خود گردید و از سویی با قرارداد 1921 منجربه کاهش نفوذ سیاسی این کشور نیز شد.

احمدشاه طی این قرارداد تلاش کرد تا با خروج روسیه از ایران امتیازاتی را به نفع ایران کسب نماید. طی فصل سوم این قرار داد، روسیه متعهد گردید از انتفاع جزائر آشوراده و جزائر دیگری که در سواحل ولایت استرآباد ایران واقع می‌باشند، صرف نظر کرده و قریه فیروزه را با اراضی مجاوره آن که مطابق قرارداد ۲۸ مای ۱۸۹۳ از طرف ایران به روسیه انتقال داده شده‌ بود به ایران مسترد نماید. علاوه بر این مطابق با فصل شانزدهم، کاپیتولاسیون ملغی و قرار گردید تمام کارهای قضایی اتباع روسیه در ایران، در محاکم محلی رسیدگی گردد. علیرغم آنکه این موفقیت مرهون کاردانی و زیرکی مشاورالممالک انصاری (نماینده ایران در قرارداد 1921) و نیز متأثر از سیاست داخلی روسیه بود؛ اما نقش و تلاش احمدشاه نیز در انعقاد آن نیز بی­تأثیر نبود و شاید بتوان از آن به عنوان تنها اتفاق موفق احمدشاه در سیاست خارجی نام برد. هرچند عامل اصلی و نهایی این موفقیت را باید شرایط سیاسی روسیه نیز دانست.

با این حال رابطه و تعامل با انگلیس چندان موفق نبود و شاه جوان نتوانست از این کشور در راستای افزایش قدرت خود استفاده نماید. از این رو، وضعیت حاکم، شرایط مناسبی برای انگلیس مهیا نمود تا بیشترین بهره را از این موقعیت کسب نماید. چنانچه قرارداد 1919 و نیز به قدرت رساندن رضاخان طی کودتای 1299 را می­توان حاصل این شرایط دانست. طی انقلاب بلشویکی و خروج نیروهای روسی از ایران، انگلیس در موقعیت خاصی جهت یکه تازی قرار گرفته و از این رو با حفظ نیروهای خود در مناطق جنوبی ایران و حمایت از جنبشهای محلی، تلاش نمود تا قرارداد 1919 را بر ایران تحمیل نماید. شاه با این قرارداد مخالفت کرد و حاضر نشد به آن تن دهد. اما  ابزاری خاصی برای مقابله با انگلیسی ها نیز نداشت. به همین دلیل انگلیسیها زمانی که او را فرد مناسب و توانمندی جهت تأمین خواسته­های خود ندیدند، با مهیا نمودن شرایط کودتای 1299، رضاخان را جایگزین او نمودند. با کودتای 1299 شاه رسماً و عملاً از صحنه سیاسی کشور کنار رفته و قدرت به رضاخان واگذار می­گردد. رضاخان نیز با فراهم نمودن سفر شاه به خارج و دور کردن او از کشور بتدریج بساط قدرت قاجار را برچیده و با تاجگذاری در سال 1305، حکومت پهلوی را تأسیس می­نماید.