آمریکا توانست به یاری این اصل برخی از اهداف سیاسی خود را تحقق بخشد. افزایش نفوذ سیاسی از طریق نزدیکی به چهره¬های همسو با سیاستهای آمریکا و انتصاب آنان در پستهای مختلف، کاهش نفوذ شوروی، تغییر نظام سیاسی ایران از طریق کودتا و... از جمله این نتایج است.

کافه تاریخ- مقالات

بعد از پایان جنگ جهانی دوم و آغاز جنگ سرد میان دو بلوک سرمایه­داری و کمونیستی، تلاش دو کشور جهت نفوذ بر کشورهای منطقه و نیز گسترش ایدئولوژی­های خود، آغاز می­شود. در این راستا آمریکا با طرح دکترینی چون دکترین ترومن، کشورهای جهان سوم از جمله ایران را محور توجه خود قرار می­دهد. علت اهمیت یافتن ایران ناشی از چند دلیل مهم و در راستای ایجاد تحولات اقتصادی و اجتماعی جهت توسعه کشور بود که در این نوشته به تشریح این دلایل و نیز نتایج حاصل از اجرای این اصل پرداخته می­شود. 

اصل 4 ترومن

اصل 4 ترومن، یکی از اصول لایحه­ پیشنهادی رئیس­جمهور آمریکا هری ترومن در سال 1947 بود که به دنبال طرح مارشال، ارائه و در کنگره تصویب و در نهایت به دکترین ترومن معروف گردید. این  اصل بعد از پایان جنگ جهانی دوم و شکل گیری رقابت میان بلوک سرمایه­داری به رهبری آمریکا و جبهه کمونیستی با محوریت شوروی مطرح شده و در ابتدا ناظر به کمک­های مالی به کشورهایی مانند ترکیه و یونان بود که در معرض خطر کمونیسم قرار داشتند؛ اما بعد از مدتی آمریکا به این نتیجه رسید که این کمک­ها باید فراتر از یونان و ترکیه باشد و شامل کشورهایی که در معرض نفوذ مستقیم کمونیسم قرار دارند نیز گردد. از این رو بسیاری از کشورهای جهان سوم از جمله ایران نیز به یکباره محور توجه آمریکا قرار گرفته و نحوه­ نفوذ و جلب توجه این کشورها در اصل 4 دکترین ترومن انعکاس می­باید.

   علت توجه آمریکا به ایران و اجرای اصل 4 مبتنی بر چند دلیل بود. اولین و مهمترین دلیل جلوگیری از نفوذ کمونیسم بود؛ چرا که ایران به دلیل نزدیکی جغرافیایی به شوروی، می­توانست به راحتی تحت نفوذ مستقیم این کشور قرار گیرد. آمریکا بر این باور بود که نابسامانی اقتصادی و نیز بنیه­ ضعیف نظامی می­تواند بستر مناسبی برای بروز نارضایتی­های مردمی گشته و همین موضوع بر گرایش مردم به افکار سوسیالیستی تأثیرگذار است. دکترین ترومن در حالی مطرح می­گردید که کمونیسم به بسیاری از کشورها نفوذ یافته و در ایران نیز جنب و جوش زیادی به‌وجود آورده بود. این تحرک در مورد کشورهایی که با اتحاد جماهیر شوروی مرز مشترک داشتند، گسترده‌تر بود.1 چنانچه فعالیتهای حزب توده و حمایت این حزب از شوروی در حریان کسب امتیاز نفت، حکایت از تحرک جنبش کمونیستی در ایران داشت. آمریکا با توجه به این تحولات، توسعه ایران را مدنظر قرار می­دهد تا ضمن افزایش نفوذ خود، مانع از گسترش ایدئولوژی شوروی گردد.

دومین دلیل اهمیت یافتن ایران نزد آمریکا، موقعیت استراتژیک ایران و برخورداری از ذخایر عظیم نفتی بود. بدین معنا که نفوذ بر ایران و ایجاد رابطه نزدیک با حکومت ایران می­توانست به منزله دستیابی آمریکا بر بسیاری از منابع طبیعی کشور از جمله نفت نیز باشد. از این رو و با توجه به این دلایل، توسعه و بهبود وضعیت اقتصادی به منظور ارتقا سطح بهداشت و نیز آموزش مردم مورد توجه قرار گرفته و با این تلقی، ایران مشمول اصل 4 می­گردد. در این رابطه ترومن در نطق خود به کنگره در سال 1327، اصل 4 را ناظر بر کمکهای فنی به کشورهای جهان سوم عنوان کرده و اعلام می­کند: «ما با یک برنامه شجاعانه برای اینکه پیشرفت­های علمی و صنعتی خود را در اختیار مناطق عقب مانده جهان قرار بدهیم، این دوره را آغاز می­کنیم تا مناطق مزبور به سهم خود به پیشرفت نایل گردند. به عقیده من، ما می‌توانیم ملت­های صلح دوست را از علوم و فنون خود برخوردار سازیم...»2

اصل 4 در مهر 1329 طی قراردادی با ایران به امضا رسیده و تا سال 1342 اجرا می­گردد. از این رو ترومن که می­دانست کمونیسم در شرایط فقر رشد می­کند و روش مقابله با آن اعطای کمکهای اقتصادی است، توانست حمایت کنگره آمریکا را برای تصویب کمکها به دست آورد.3بدین ترتیب با تصویب کنگره حدود 35 میلیون دلار جهت اجرایی نمودن اصل مزبور در نظر گرفته می­شود که بخشی از آن به صورت وام از بانک جهانی تأمین می­شود. طبق اصل 4 تغییر و تحول در وضعیت اقتصادی به منظور کاهش فقر و ارتقا سطح آموزشی و بهداشتی مردم به خصوص در روستاها، از اولویت­های اصلی طرح قرار گرفت و در همین راستا «کمیسیون مشترک ایران و امریکا برای بهود امور روستایی» تشکیل گردید؛ اما نتایج اجرای اصل برخلاف انتظارات مورد نظر بود و منجربه تغییرات اساسی نگردید.

در حوزه اقتصادی، پول تزریق شده به اقتصاد، علاوه بر آنکه بدون تحقیق و پیش بینی نتایج بود، با وضعیت اقتصادی کشور نیز تناسبی نداشت. به عبارتی طرحهای موردنظر، توسه اقتصادی به سبک غربی را دنبال می­کردند که نتیجه آن افزایش فقر و واردات و وابستگی اقتصادی کشور به محصولات خارجی بود. چنانچه طبق نظر برخی از کارشناسان «حجم صادرات آمریکا به ایران به بیست برابر صادرات ایران به آمریکا رسید. این در حالی بود که بسیاری از کالاهای صادراتی آن کشور به ایران جزء مواردی بود که نمونه‌ آن در ایران نیز تولید می‌شد.»4

  گذشته از این توسعه نامتوازن به همراه افزایش واردات برخی از کالاهای مصرفی و غیرضروری، در  درازمدت باعث آسیب­های اجتماعی و نیز بروز برخی از انحرافات اخلاقی و ناهنجاریهای اجتماعی گردید. البته مطابق با انتظارات و طرح­های برنامه و نیز اصل 4 اقدامات مفیدی در برخی از زمینه­ها از جمله بهبود سیستم بهداشتی کشور صورت گرفت؛ اما این اقدامات نیز اولاً بسیار ناچیز بود، ثانیاً بسیاری از روستاهایی که فاقد بهداشت و امکانات لازم و ابتدایی جهت مقابله با بیماری­ها بودند، بهره­ چندانی از این مزایا نبردند.

  همانگونه که پیتر آوری در این رابطه یادآور می­شود، «طرح‌های بهداشتی که هدف از آن‌ها بالا بردن خدمات بهداشتی بود، در واقع آغازگر حل مشکلی بود که ابعاد بسیار گسترده‌ای داشت، به طوری که توقع به نتیجه رسیدن آنها در کوتاه مدت، بی‌جا بود.»5 با این حال آمریکا توانست به یاری این اصل برخی از اهداف سیاسی خود را تحقق بخشد. افزایش نفوذ سیاسی از طریق نزدیکی به چهره­های همسو با سیاستهای آمریکا و انتصاب آنان در پستهای مختلف، کاهش نفوذ شوروی، تغییر نظام سیاسی ایران از طریق کودتا و... از جمله این نتایج است. چنانچه مسئول خزانه‌داری کمیسیون مشترک ایران و آمریکا (اصل 4 ترومن) کسی جز ارتشبد زاهدی، از عوامل کودتای 28 مرداد نبود. بنابراین گرچه آمریکا از طریق اصل مذکور نتوانست به توسعه ایران کمک چندانی نماید؛ اما توانست اهداف سیاسی خود را تحقق بخشد.

 فهرست منابع

1-جان فوران، مقاومت شکننده، ترجمه‌ احمد تدین، تهران، رسا، 1385، ص 143

2-عبدالرضا هوشنگ مهدوی، سیاست خارجی ایران در دوران پهلوی، 1304- 1357، تهران: نشر پیکان.  1373، ص 146 

3- احمد موسوی بجنوردی، اصل چهار، ارابه نفوذ پهلویها، موسسه مطالعات و پژوهشهای سیاسی

و ر،ک: استیفن امبروز، روند سلطه‌گری، ص 138-139

4- ادوین آردیدوویچ گرانتوفسکی و دیگران، تاریخ ایران از باستان تا امروز، ترجمه کیخسرو کشاورزی، انتشارات پویش، چاپ 1359، ص 512 و 513.

5- پیتر آوری، تاریخ معاصر ایران، ج ۳، ترجمه محمد رفیعی مهرآبادی، تهران: انتشارات عطایی، ۱۳۷۷، ص 35