«اطلاعات وسیع و تسلط او بر نطق و بیان موجب شد که خیلی زود جای خود را در مجلس باز کند و مورد توجه قرار بگیرد و به همین دلیل در وزارت معارف به عضویت شورای عالی برگزیده شد.»

کافه تاریخ- مقالات

انتقال حکومت از قاجار به پهلوی یکی از مهمترین رویدادهای سیاسی ایران در دوره معاصر است که طی بازنگری قانون اساسی و به کمک افرادی چون سیدمحمد تدین صورت گرفت. تدین یکی از افراد و مهره­های مهم رضاشاه در مجلس پنجم و یکی از عوامل مهم انتقال سلطنت به پهلوی بود. وی در جریان طرح موضوع جمهوری خواهی نیز یکی از مخالفان سرسخت مدرس بود. با این حال بعد از تشکیل حکومت پهلوی، تدین همچنان به فعالیتهای سیاسی خود ادامه داده و توانست سمتهای مختلفی را نیز عهده­دار گردد. هرچند این دوران مدت زیادی به طول نینجامیده و در نهایت وی نیز مورد غضب رضاشاه قرار گرفته و فعالیتهایش تا حدود زیادی کمرنگتر از گذشته می­گردد. با این مقدمه کوتاه، به بررسی برخی از فعالیتهای سیاسی تدین پرداخته می­شود.

تدین که بود؟

سیدمحمد روضه خوان معروف به محمد تدین از رجال مهم و تأثیرگذار دوره قاجار و پهلوی در سال 1260 ه.ش در بیرجند متولد شد. وی تحصیلات ابتدایی را در بیرجند سپری نمود، سپس جهت فراگیری علوم دینی رهسپار مشهد گردید. بعد از فراگیری علوم دینی در مشهد عازم تهران گشت و در آنجا مدرسه­ای دایر و خود به مدیریت آن پرداخت. مدرسه را تدین نامید و بعد از مدتی خود نیز به همین نام معروف گشت. تدین در کنار فعالیتهای فرهنگی، به فعالیتهای سیاسی نیز پرداخت و اولین فعالیتهای وی در این زمینه همزمان با آغاز جنبش مشروطه همراه گشت.

فعالیتهای سیاسی سیدمحمد تدین

تدین در دورن مشروطه یکی از طرفداران این نهضت بوده و در صف مجاهدین قرار داشت. بعد از استبداد صغیر و به توپ بسته شدن مجلس، ضمن دفاع از مشروطیت، به عضویت حزب دموکرات نیز درآمد. تدین طی دوران حکومت مشروطه، همواره از حامیان آزادیخواهی و حکومت قانونی بود؛ اما در کنار آن از سیاستهای استعماری انگلیس نیز حمایت می­کرد، چنانچه در سال 1295 به انتشار روزنامه «صدای تهران» پرداخت که در حمایت و موافقت با قرارداد استعماری 1919 مطالب زیادی را درج و منتشر نمود. وی یکی از طرفداران جدی قرارداد 1919 بود.

تدین طی دوران کودتای 1299، مدتی توسط کودتاچیان دستگیر و زندانی می­شود. به این ترتیب که عده­ای مردمان بی­تناسب و ناجور را که در این پانزده ساله مشروطه کارهائی کرده و از خود بود و نمودی ظاهر نموده­اند، گرفته و جبس کرده­اند.1 با این حال تدین بعد از کودتا آزاد گشته و به عنوان یکی از شخصیتهای حامی رضاشاه وارد مجلس می­گردد. او در انتخابات مجلس چهارم توانست به عنوان نماینده مردم تهران وارد مجلس شود. «اطلاعات وسیع و تسلط او بر نطق و بیان موجب شد که خیلی زود جای خود را در مجلس باز کند و مورد توجه قرار بگیرد و به همین دلیل در وزارت معارف به عضویت شورای عالی برگزیده شد.»2

اما مهمترین فعالیت سیاسی تدین به حضور او در مجلس پنجم شورای ملی بازمی­گردد. وی در انتخابات پنجم به عنوان نماینده بیرجند به مجلس راه یافت و توانست عهده­دار مجلس گردد. بدین ترتیب که بعد از انتخاب مؤتمن ­الملک به سمت رئیس مجلس، تدین نیز به عنوان نایب رئیس انتخاب می­گردد. اما مؤتمن­ الملک بعد از مدتی استعفا داده و از مستوفی­ الممالک جهت بر عهده گرفتن این سمت دعوت می­شود که وی نیز با عدم پذیرش این سمت استعفای خود را اعلام می­کند.

 در این شرایط با تشکیل مجلس، تدین اداره مجلس را به دست گرفته و در اقدامی عجولانه ماده واحده انتقال حکومت از قاجار به پهلوی را در مجلس قرائت می­کند که در نهایت به تصویب مجلس می­رسد. طبق ماده واحده، مجلس شورای ملی به نام سعادت ملت، انقراض سلطنت قاجاریه را اعلام نموده و حکومت موقتی را در حدود قانون اساسی و قوانین موضوعه مملکتی به شخص آقای رضاخان پهلوی واگذار می­نماید. در این شرایط اصلیترین مخالف این طرح آیت­ الله مدرس بود که از هیچ تلاشی جهت ممانعت از تصویب طرح فروگذاری نکرد؛ اما نتوانست مانع آن گردد. گفته می­شود، تدین یکی از مخالفان سرسخت آیت­ الله مدرس در جریان جمهوری خواهی بود. در این طرح، نمایندگان مجلس به دو طیف اصلی طرفدارن جمهوری و مخالفان آن تقسیم می­شوند.

رهبر طیف جمهوری خواهان را سید محمدتدین تشکیل می­داد که اکثریت مجلس را در اختیار داشتند. رهبر مخالفین نیز روحانی به زعامت آیت­ الله مدرس بود که بر اثر این مخالفتها، بدرفتاری­هایی نیز به شخص مدرس وارد می­گردد. چنانچه یکی از نمایندگان طرفدار جمهوری به نام حسین بهرامی، سیلی محکمی به گوش وی می­زند که طبق شواهد، بهرامی این کار را به تحریک محمد تدین انجام داده بود. با تشکیل حکومت پهلوی، تدین نیز به مناصب سیاسی جدیدی گماشته می­شود. وی در سال 1305 به عنوان وزیر معارف انتخاب و دو سال در این سمت باقی ماند. تدین طی دوران وزارت خود، توانست اقدامات اصلاحی خاصی را انجام دهد و با قدرتى که در انجام امور داشت، جنب و جوش زیادى در آنجا پدید آورد. از جمله اجباری نمودن ورزش در مدارس، تدریس زبان فارسی در مدارس خارجی و نیز لغو امتیاز حفریات باستان شناسی که به فرانسویها واگذار شد.3 با این حال تدین مدتی بعد از فعالیت سیاسی، مورد غضب رضاشاه قرار می­گیرد. گفته می­شود علت این موضوع گویا آن بوده که تدین از رضاشاه در دوران نخست وزیری مبلغی جهت انجام کاری دریافت نموده بود؛ اما نتوانسته بود آن را به خوبی انجام دهد.4
با این حال تدین بعد از برکناری از وزارت معارف، در سال 1309 به عنوان استاندار کرمان انتخاب می­شود و در این سمت مشغول فعالیت می­گردد. بعد از آن تدین تا حدودی از سیاست کناره گیری کرده و بیشتر به امور فرهنگی مشغول گشته و با تأسیس دانشگاه تهران به تدریس در دانشکده ادبیات مشغول می­شود. وی در سال 1314 به عضویت فرهنگستان ایران و در سال 1317 به عضویت شورای عالی فرهنگ در تهران درآمد. تدین در دورن پهلوی دوم نیز مجدداً فعالیتهای سیاسی و فرهنگی خود را آغاز می­کند وی در کابینه علی سهیلی (1321) وزیر مشاور گردید. در همین دوران مدتی نیز به عنوان وزیر در وزارت خواروبار فعالیت می­کرد که بعدها به علت سؤاستفاده از این وزارتخانه محاکمه می­گردد؛ هرچند در نهایت تبرئه می­شود. در سال 1322 به عنوان وزیر کشور انتخاب می­شود؛ اما بعد از سپری کردن این دوران، اتهاماتی از قبیل اختلاس و دزدی از اموال مردم در دوران فعالیتهای سیاسی از جمله در زمان تصدی وزارت خواروبار از سوی افرادی چون دکتر مصدق  به وی وارد می­گردد که باعث زندانی شدن وی به مدتی کوتاه می­شود. این محاکمه در نهایت با رأی دادگاه به برائت تدین پایان می­پذیرد.