هم منابع داخلی و همچنین گزارش ‏های کنسولگری‏ های خارجی حکایت از فاجعه‏ ای هولناک در مشهد ثبت کرده ‏اند. حادثه ‏ای که دور از دید نبوده است ولی سانسور شدید موجب شده تا ابهاماتی در ارتباط با موضوع به خصوص محل دفن کشته شدگان در اذهان پژوهشگران باقی بماند...

ویلیام اچ. هورنیبروک (William H. Hornibrook) جانشین چارلز سی.‏هارت Charles C. Hart از سال 1933م./1312ش. تا 1940م./1319ش. به مدت هفت سال از سوی وزارت خارجه آمریکا به سمت وزیر مختار در ایران منصوب گردید و در تهران اقامت داشت.
وی در 16 اسفند 1312 وارد تهران شد و در روز 19 اسفند با وزیر خارجه ایران و روز 28 اسفند با «رضاخان» دیدار کرد و استوارنامه خود را تحویل داد. در کتاب رضاشاه و بریتانیا بر اساس اسناد وزارت خارجه آمریکا که توسط دکتر محمدقلی مجد استاد دانشگاه پنسیلوانیا تألیف شده است. بخش چهارم این کتاب اختصاص به کشتار قیام مسجد گوهرشاد دارد. گزارش‏های ثبت شده توسط هورنیبروک سفیر آمریکا در تهران مهم و قابل تأمل هستند که مطالعه و تحلیل آنها فضای سیاسی و سانسور شدید در عصر رضا شاه را نمایان می‏سازد.

وزیر مختار آمریکا در ایران سال 1314 شمسی، سه روایت مختلف را از مسایل مرتبط با فاجعه مسجد گوهرشاد به واشنگتن مخابره کرده است.
روایت نخست او بر اساس گفته های سفیر افغانستان از جزئیات واقعه مسجد گوهرشاد تنظیم شده و در آن آمده است:«در گفتگویی که درباره اخبار ارسالی از سرکنسول افغانستان در مشهد به سفیر افغانستان با او داشتم اطلاعات زیر به دست آمد: سفیر به من اطلاع داد که از طریق یک پیام رمزی از سوی سرکنسول افغانستان در مشهد شرح مفصلی از اوضاع به دستش رسیده است. این که در جریان شورش 8 افغانی کشته شده، 500نفر از مردم جان باخته اند، 800نفر مجروح شده‏اند و تقریباً 2000نفر یا به زندان افتاده و یا ناپدید شده‏اند.»(1)

دومین روایت هورنیبروک، از واقعه گوهرشاد بر پایه اطلاعات دکتر دونالدسن،پزشک بیمارستان آمریکایی مشهد تنظیم شده است. در این گزارش ضمن بیان نحوه وقوع قیام که بسیار نزدیک به واقعیت بوده و در آن به تلاش رضاخان به دین زدایی و مخالفت روحانیون با این امر اشاره شده، به حضور نیروهای نظامی و نحوه کشتار پرداخته شده و آمده است: «... به سرعت پانصد نظامی کادر را از شهر مجاور به مشهد آوردند و همین نیرو بود که بعداً به روی جمعیت حاضر در حرم آتش گشود و بالاخره آنها را متفرق ساخت. مجموعاً بیش از دو هزار نیروی نظامی در این درگیری شرکت داشتند. ابتدا با تفنگ و تیربار به سوی مسجد آتش گشودند که صدمه جدی ولی قابل جبرانی به مسجد وارد کرد. ابتدا به بالای سر جمعیت شلیک می‏شد ولی به تدریج لوله‏ها پایین‏تر آمد و تلفات هولناکی به جای گذاشت. طبق برآورد مبلغان مقیم محل بین 400 تا 500 نفر کشته یا مجروح شدند و دست کم بین پانصد تا ششصد نفر هم دستگیر شدند.»(2)

سومین روایت هورنیبروک نیز مربوط به تحلیل انگلیسی‏ها از این کشتار است. وی با نقد دیدگاه انگلیسی‏ها راجع به کشتار مسجد گوهرشاد نوشته است:« انگلیسی‏ها در ابتدا سعی داشتند این تراژدی را کوچک جلوه دهند. درست همان گونه که مرگ سردار اسعد و دیگران در زندان را به علل طبیعی نسبت داده بودند. آنان سعی داشتند تعداد تلفات را بسیار کم جلوه دهند. در ابتداد تعداد 25کشته و 60 نفر مجروح بیان می‏کردند. سپس تجدید نظر کردند و تعداد کشته‏های قیام مسجد گوهرشاد بین چهارصد تا پانصد نفر تخمین زدند. » (3)
وی سپس با رد اطلاعات انگلیسی ها، بر صحت گزارش دونالدسن تاکید کرده و می‌افزاید: « مقامات نظامی 128 کشته را در گودال‏هایی دفن کرده‏اند. شمار مجروحین هم از دویست یا سیصد نفر کمتر نیست. هم اینک 504 نفر در سربازخانه محبوس هستند، که از این تعداد 200 نفرشان مجروحند. در زندان‏های غیر نظامی نیز 311 نفر محبوسند که از این تعداد 28 نفرشان مجروح هستند. هر روز محبوسین سربازخانه‏ها را در گروه‏های سی نفره به فلک می‏بندند. دو افسر و هجده سرباز هم کشته و چهارده نفر دیگر مجروح شده‏اند. سیزده زائر افغان هم جان باخته‏اند. تعداد بازداشت‏شدگان از مرز هشتصد نفر می‏گذرد...»(4)
سرانجام
با بررسی این سه روایت آمریکایی از حادثه گوهرشاد می توان تا حدودی به تعداد کشته ‏شدگان قیام مسجد گوهرشاد پی ‏برد.در واقع عدد چهارصد تا پانصد کشته موضوعی است که سفیر آمریکا به آن تأکید کرده است. البته این آمار هر چند نمی توان آن را با توجه به سانسور شدید عصر پهلوی اول رد یا تایید کرد اما بازگو کننده آن است که کشورهای خارجی نیز به بزرگی این فاجعه اذعان داشتند.
طبق نوشته‏ های موجود مجروحان قیام به دو بیمارستان منتقل کرده اند مجروحان نظامی به بیمارستان ارتش و مجروحان عمومی را به بیمارستان امام رضا(ع) منتقل کرده ‏اند که دکتر محمد معاضد، دکتر علیرضا ضیائی، دکترسید ابوالقاسم قوام آنها را مداوا کرده ‏اند.

تعداد دستگیرشدگان قیام را سرهنگ بیات 900 نفر ذکر نموده است. یکی از نظامیان درباره این حادثه چنین نقل نموده:
«به ما دستور دادند... وقتی هوا روشن شد نبایستی در مسجد و صحنین آثاری از مجروحین و مقتولین باقی بماند لذا پاسبان ‏ها و مأمورین مریضخانه شاه رضا بدون رسیدگی و توجه به این که آیا این مجروحین مرده و یا فقط غش نموده همه را به کامیون ریخته و به قبرستان بردند.»

در باره تلفات گفته‏ های ناظران و کسانی که دست‏ اندر کار ماجرا بوده ‏اند مختلف است و اعداد با یکدیگر یکسان نیستند. تعداد 1670کشته هم در خاطرات شوشتری بازرس آستان قدس رضوی و خفیه‏ نویس رضا آمده است، به دلیل این که این خاطرات بعد از 12 سال بعد از واقعه منتشر شده خود شوشتری از زبان دیگران نقل می‏کند، چندان قابل اعتماد نیست. همچنین احمد بهار از روزنامه نگاران آن عصر 1750نفر و علیرضا بایگان در خاطراتش این تعداد را 1670نفر تائید می‏کند.
به هر حال هم منابع داخلی و همچنین گزارش ‏های کنسولگری‏ های خارجی حکایت از فاجعه‏ ای هولناک در مشهد ثبت کرده ‏اند. حادثه ‏ای که دور از دید نبوده است ولی سانسور شدید موجب شده تا ابهاماتی در ارتباط با موضوع به خصوص محل دفن کشته شدگان در اذهان پژوهشگران باقی بماند...

پانوشت ها:
1_ رضا شاه و بریتانیا بر اساس اسناد وزارت خارجه آمریکا، ص186.
2_همان،ص 186.
3_همان ،ص187.
4_ خاطرات سیاسی سید محمد علی شوشتری(خفیه نویس رضا شاه پهلوی)، ص82