تظاهرات ۱۵ خرداد، مجموعه وقایعی است که در خرداد ۱۳۴۲ خورشیدی در پی بازداشت روح‌الله خمینی، در انتقاد به لایحه‌ی انجمن‌های ایالتی و ولایتی و انقلاب سفید رخ داد. این تظاهرات در شهرهای تهران، قم و ورامین علیه دولت اسدالله علم در زمان حکومت محمدرضا شاه پهلوی برگزار شد و به زد و خورد بین مأموران شهربانی و تظاهرکنندگان انجامید. برخی تحلیل‌گران و نیز خمینی معتقدند که تظاهرات ۱۵ خرداد نقطه عطفی در آغاز انقلاب ۱۳۵۷ به شمار می‌آید.

سند زیر، سند بسیار مهمی است که نشان می‌دهد کاظم شریعتمداری در 15 خرداد 1342 با ساواک در ارتباط بوده و از قیام 15 خرداد حمایت نکرده است. بر اساس این سند وی خواستار تبعید صوری‌اش به مشهد یا شاه عبدالعظیم شده است. هدف از این درخواست اینگونه تفسیر شده است:«[شریعتمداری] دلیل پیشنهاد بالا را خلاص خود از جواب‌گویی به مراجعین و رفع تکلیف وانمود می‌کند و می‌گوید در غیر این صورت مجبور به همدردی با [امام] خمینی خواهد بود ولی در صورتی که با یکی از نظریات بالا موافقت نشود ممکن است عده دیگری در قم و تهران و آذربایجان تحریک شوند و دامنه جنجال عمومیت پیدا کند.»


سندی که در ادامه می آید واکنش به خبر دستگیری امام در بازار تهران را نشان می‌دهد بر اساس این سند :«عده‌ای به حالت دو که چهار پنج نفری هستند از بازار مسجد جامع حرکت و می‌گویند مردم دکان‌ها را ببندید، خمینی را گرفتند»

 پس از سخنرانی کوبنده حضرت امام خمینی(ره) در عاشورا (13 خرداد)1342، مأموران رژیم ایشان را در روز 15 خرداد دستگیر کردند. سند حاضر گزارشی است از آن لحظات. ساواک در نامه ای به ریاست اداره دادرسی ارتش، ضمن اعلام خبر دستگیری امام(ره) به اتهام اقدام علیه امنیت ملی، خواستار صدور قرار بازداشت برای ایشان شده است. اهمیت این سند از آن روست که اولین اخبار رسمی از دستگیری حضرت امام(ره) است. در سند آمده است: «در تاریخ 42/3/15 به اتهام اقدام بر ضد امنیت داخلی مملکت دستگیر و در حال حاضر در پادگان بیستم بازداشت می‌باشد»


قیام عمومی مردم در 15 خرداد 1342 که در اعتراض به دستگیری امام خمینی (ره) در سراسر کشور صورت گرفته بود، رژیم پهلوی را غافلگیر کرد. سرلشکر حسن پاکروان ریاست ساواک در کشتار مردم، طلاب حوزه‌های علیمه، زندان نمودن مراجع و روحانیون نقش مهمی داشت از اقدامات رژیم پهلوی در مواجه با اعتراضات خودجوش مردم دستگیری و کشتار بسیاری از آنها بود. از جمله کسانی که در این روز به وسیله‌ی ساواک بازداشت شد، «شهید حجت‌الاسلام سید عبدالکریم هاشمی‌نژاد» بود. در سند زیر آمده است: « [شهید هاشمی‌نژاد] به اتهام اقدام بر ضد امنیت داخلی مملکت دستگیر و درحال حاضر در زندان شهربانی کل کشور بازداشت می‌باشد.»




مرکز بررسی اسناد تاریخی