بعد از سقوط رضاخان در جریان اشغال ایران توسط متفقین در طول جنگ جهانی دوم؛ به دلیل خلاء قدرتی که در نتیجه انتقال سلطنت از پهلوی اول به محمدرضا شاه حاصل شده بود، جامعه سیاسی و اجتماعی ایران از جمله روحانیت و گروههای مذهبی فرصتی پیدا نمودند تا در عرصه تحولات سیاسی و اجتماعی ایران نقش سازنده­ای ایفاء نمایند و شبکه های ارتباطی مذهبی را بازسازی کنند و مراسم و شعایر مذهبی نظیر مجالس وعظ و عزاداری مذهبی و... که در دوران سلطنت پهلوی اول بشدت محدود شده بود، رونق دوباره ای بخشند. به عبارت دیگر فضای باز سیاسی و اجتماعی سبب شد روحانیت شیعی مجدداً به عرصه کنشگری در حیات سیاسی و اجتماعی بازگردند و همچنین در مقابل افراد و جریانهای ضد اسلامی و ضد شیعی مثل جریان کسروی با اقتدار تمام وارد عمل شوند. بدون شک نام جمعیت فداییان اسلام بر تارک فعالیت روحانیت شیعی در تحولات سیاسی و اجتماعی ایران معاصر می درخشد.

جوان و تاریخ- خط زمان



 

مقدمه

 

بعد از سقوط رضاخان در جریان اشغال ایران توسط متفقین در طول جنگ جهانی دوم؛ به دلیل خلاء قدرتی که در نتیجه انتقال سلطنت از پهلوی اول به محمدرضا شاه حاصل شده بود، جامعه سیاسی و اجتماعی ایران از جمله روحانیت و گروههای مذهبی فرصتی پیدا نمودند تا در عرصه تحولات سیاسی و اجتماعی ایران نقش سازنده­ای ایفاء نمایند و شبکه های ارتباطی مذهبی را بازسازی کنند و مراسم و شعایر مذهبی نظیر مجالس وعظ و عزاداری مذهبی و... که در دوران سلطنت پهلوی اول بشدت محدود شده بود، رونق دوباره ای بخشند. به عبارت دیگر فضای باز سیاسی و اجتماعی سبب شد روحانیت شیعی مجدداً به عرصه کنشگری در حیات سیاسی و اجتماعی بازگردند و همچنین در مقابل افراد و جریانهای ضد اسلامی و ضد شیعی مثل جریان کسروی با اقتدار تمام وارد عمل شوند. بدون شک نام جمعیت فداییان اسلام بر تارک فعالیت روحانیت شیعی در تحولات سیاسی و اجتماعی ایران معاصر می درخشد. این گروه که توسط روحانی جوانی به نام سید مجتبی میرلوحی معروف به نواب صفوی هدایت می شد؛ در پیچهای حساس و مهم تاریخ معاصر ایران خدمات ارزنده­ای به اسلام و آرمانهای انقلابی انجام دادند. از میان برداشتن کسروی به عنوان یک جریان ضد دینی و ترور رزم آرا در جریان ملی شدن صنعت نفت، زمینه ها و بسترهای لازم برای تحقق حکومت اسلامی و اندیشییدن روحانیون به یک حکومت جایگزین را فراهم نمود. دراین تایم لاین تلاش خواهیم نمود تا سیر تاریخی فعالیت فداییان اسلام را به تصویر بکشیم.

 1303شمسی؛ تولد رهبر فدائیان اسلام

سید مجتبی میرلوحی معروف به نواب صفوی در سال 1303 شمسی در محله خانی‌آباد تهران دیده به جهان گشود. پدرش سید جواد، روحانی بوده و به دلیل قانون متحدالشکل کردن البسه ناچار گردید لباس روحانیت را کنار بگذارد.

1321 شمسی؛ عزیمت به نجف، سفری که محقق نشد

نواب در سال 1321 از دبیرستان فارغ‌التحصیل می‌شود و به دلیل علاقه شخصی و تشویق دایی‌اش تصمیم می‌گیرد برای ادامه تحصیل به حوزه علمیه نجف اشرف برود. با این حال نبود امکانات مالی او را از این سفر باز می‌دارد.

1322شمسی؛ استخدام نواب صفوی در شرکت نفت

توجه به رشته تحصیلی‌اش در خرداد 1322 در شرکت نفت استخدام می‌شود و به آبادان عزیمت می‌کند. وی در آبادان نصف روز در بخش سوهان‌کاری شرکت نفت کار می‌کرد و نصف روز در مدرسه آقای قائمی درس می‌خواند.

1324شسمی؛ ترور نافرجام احمد کسروی؛ روح ضد دینی جریان روشنفکری

نواب در 24 اردیبهشت 1324 همراه محمد خورشیدی یکی از دوستان دوران تحصیلش، کسروی را در راه خانه‌اش در چهار راه حشمت الدوله درون درشکه‌ای گیر می‌اندازد و با اسلحه به او حمله می‌کند. رژیم در پی این ماجرا نواب و خورشیدی را بازداشت می‌کند.

1324شمسی؛ اعلام رسمی موجودیت جمعیت فداییان اسلام

جمعیت فداییان اسلام در سال 1324 شمسی با انتشار بیانیه «دین و انتقام» اعلام موجودیت کرد.



احمد کسروی

1324شمسی؛ ترور کسروی و تیرخلاص به جریان ضد دینی

هنگامی که کسروی حاضر نشد از اقدامات ضد دینی خود عدول کند؛ نهایتاً در 20 اسفند 1324 همراه با منشی خود حدادپور، توسط سید حسین امامی و سید علی‌محمد امامی از اعضای فدائیان اسلام به قتل رسید. و این اقدام از سوی بسیاری از علما و مردم مسلمان کشور مورد حمایت قرار گرفت.



1324شمسی؛ اتحاد با جریان ملی شدن نفت؛ به توصیه آیت الله کاشانی

آشنایی نواب با آیت‌الله کاشانی باعث شد تا از اواسط سال ۱۳۲۴ شمسی علیرغم اینکه وی با ملی‌گراها میانۀ خوبی نداشت اما با آیت‌الله کاشانی بر سر حمایت از آنان به توافق برسد. موضوعی که باعث شد فدائیان اسلام نقشی اساسی در راه یافتن کاشانی به مجلس، نخست‌وزیری مصدق و ملی شدن صنعت نفت ایفا کنند. آنان از ملی‌گرایان خواسته بودند در صورت رسیدن به قدرت اجرای احکام اسلامی را در دستور کار قرار دهند.



سخنرانی شهید نواب صفوی در منزل آیت الله کاشانی علیه کابینه هژیر

1327شمسی؛ اعلام همبستگی با ملت مظلوم فلسطین

از جمله اقدامات نواب ‌صفوی و جمعیت فدائیان اسلام در سال 1327 دفاع از حقوق ملت مظلوم فلسطین و اعلام آمادگی آنان برای اعزام به آن کشور و دفاع از فلسطینیان در برابر تجاوز کاریهای دولت جدیدالتأسیس اسرائیل بود.

1327شمسی؛ مخالفت قاطع با دفن پهلوی اول در نجف اشرف

رژیم پهلوی در صدد برآمد جنازه مومیایی شده رضاشاه را در نجف اشرف به خاک سپارد بار دیگر نواب‌صفوی ضمن مخالفت با این اقدام، علمای اسلام را به جلوگیری از این طرح فراخواند و بدین ترتیب طرح رژیم برای دفن جسد رضاشاه در نجف با شکست رو‌به‌رو شد.

1327شمسی؛ ترور ساختگی شاه و دستگیری اعضای فداییان اسلام

در جریان سوء قصد به شاه در 15 بهمن 1327 فدائیان اسلام و شخص نواب‌ صفوی نیز تحت تعقیب قرار گرفتند. با این حال و به رغم دستگیری دهها تن از اعضا و طرفداران فدائیان اسلام، مأموران حکومت از دستگیری نواب ‌صفوی عاجز ماندند.



 

شهید سید حسین امامی

1328 شمسی؛ ترور هژیر در مسجد سپهسالار تهران

به دنبال آشکارتر شدن نقش گسترده هژیر در تقلبات صورت گرفته در انتخابات دوره شانزدهم مجلس شورای ‌ملی، در روز 13 آبان 1328 سید حسین امامی از اعضای فدائیان اسلام او را در مسجد سپهسالار هدف گلوله قرار داده به قتل رسانید. سید حسین امامی دستگیر، محاکمه و در 17 آبان 1328 اعدام شد.



عبدالحسین هژیر وزیر وقت دربار

16 اسفند 1329شمسی؛ ترور سپهبد رزم‌آرا به عنوان مانع جدی ملی شدن نفت

از دیگر اقدامات مهم و سرنوشت‌ساز فدائیان اسلام در 16 اسفند 1329 ترور سپهبد حاجیعلی رزم‌آرا نخست‌وزیر وقت بود. رزم‌آرا از آغاز نخست‌وزیری در 5 تیر 1329  تلاشهای پیدا و پنهان بسیاری را برای جلوگیری از ملی شدن صنعت نفت آغاز کرده و در راه تلاشهای پیگیر نمایندگان مجلس و مردم کشور از اقشار مختلف برای ملی کردن صنعت نفت مانع‌تراشیهای بسیار می‌کرد.

 13 خرداد 1330 شمسی؛ دستگیری نواب توسط ملی گراها

نواب ‌صفوی نیز که از سوی مصدق متهم بود او و اعضای جمعیت فدائیان اسلام قصد ترور او را دارند در 13 خرداد 1330 دستگیر و زندانی شد. و بدین ترتیب روابط فدائیان اسلام با دولت دکتر مصدق تیره شد و اعضای فدائیان اسلام برای آزادی نواب ‌صفوی از زندان دست به تحرکاتی زدند و در گردهماییها و تظاهرات حملاتی را متوجه دولت مصدق کردند.

بهمن 1330 شمسی؛ ترور حسین فاطمی

از جمله اقدامات فدائیان اسلام ترور نافرجام دکتر حسین فاطمی توسط محمدمهدی عبد‌خدایی در بهمن 1330 بود که عمدتاً به خاطر سختگیریهای دولت در حق زندانیان فدائیان اسلام صورت عملی به خود گرفت. عبدخدایی دستگیر و محاکمه و به دو سال زندان محکوم شد.



محمدمهدی عبدخدایی

1331شمسی؛ تشدید فعالیت  فکری و فرهنگی جمعییت فدائیان

در سال 1331 بسیاری از اعضای زندانی فدائیان اسلام از زندان آزاد شده بودند اما نواب‌ صفوی از درون زندان فعالیتهای سیاسی ـ فرهنگی آنان را تحت کنترل داشته هدایت می‌کرد. از جمله اقدامات فدائیان اسلام  انتشار نشریه منشور برادری بود که پس از 14 شماره توقیف شد. از دیگر اقدامات فدائیان اسلام از واپسین سالهای دهه 1330 و در تمام دوران نخست‌وزیری دکتر مصدق مبارزه و مخالفت فکری ـ فرهنگی و نیز برخوردهای فیزیکی با اعضا و هواداران حزب توده بود.

14 بهمن 1331شمسی؛ تاسیس کمیته مجازات فدائیان اسلام

نواب ‌صفوی پس از 20 ماه زندان نهایتاً در 14 بهمن 1331 آزاد شد و به زودی به مخالفت پیگیر خود با دربار، جبهه ‌ملی، طرفداران کاشانی، حزب توده ادامه داد و موضع آنان را بر خلاف مصالح کشور و مردم ارزیابی کرد و برای مقابله با مخالفان خود و حملاتی که در نشریات مختلف بر ضد فدائیان اسلام صورت می‌گرفت با سرپرستی عبدالحسین واحدی «کمیته مجازات فدائیان اسلام» شکل گرفت.



از راست: شهید سید عبدالحسین واحدی، شهید سید مجتبی نواب صفوی و شهید سید حسین امامی

آذرماه 1332 شمسی؛ حضور نواب صفوی در اجلاس ضد اسراییلی

گروهی ازدانشمندان وعلمای اسلامی اجلاسی را تحت عنوان «مؤتمر اسلامی » ، به منظور چاره جویی برای مقابله با تهاجمات اسرائیل وکمک به مردم فلسطین دراردن برگزار کردند. نواب صفوی در تاریخ 11/9/1332به عراق سفر کرد و فردای آنروز به بیروت وازآنجا به بیت المقدس عزیمت نمود. شرکت نواب دراجلاس شش روزه که در بخش شرقی بیت المقدس برگزار شد ،بازتاب گسترده ای در سطح مطبوعات داخل ایران داشت.

1334شمسی؛  ترور نخست وزیر انگلیس شاه، حسین علاء

روند رو به گسترش نفوذ انگلیس و آمریکا پس از کودتا در ایران و عقد قرارداد نفتی کنسرسیوم از دیگر دلایل موضعگیری اخیر فدائیان اسلام بود. بدین ترتیب مظفرذوالقدر مأمور ترور حسین علاء نخست‌وزیر وقت شد که در آستانه عزیمت به عراق و شرکت در کنفرانس پیمان نظامی سنتو بود. اما حسین علاء از سوء قصد جان سالم به در برد و به دنبال آن نواب‌ صفوی و بسیاری از اعضای برجسته فدائیان اسلام در 1 آذر 1334 دستگیر و به سرعت محاکمه شدند.



7 آذر 1334 شمسی؛ شهادت یار نزدیک نواب، سید عبدالحسین واحدی

 سید عبدالحسین واحدی نیز طی یک درگیری لفظی با تیمور بختیار رئیس فرمانداری نظامی تهران در دفتر کار او در 7 آذر 1334 به شهادت رسید.



دی 1334 شمسی؛ شهادت نوای صفوی و یارانش

سید مصطفی نواب‌ صفوی نیز به همراه سه تن از همرزمانش: سید محمد واحدی، خلیل طهماسبی و مظفر ذوالقدر در  اعدام شدند. پس از آن فدائیان اسلام به رغم اینکه انسجام درونی و تشکیلاتی خود را تا حدودی از دست داده بود اعضای آن در شهرهای مختلف به مبارزات خود با رژیم پهلوی ادامه دادند و به ویژه پس از آغاز نهضت روحانیون و علما بر ضد حکومت در اوایل دهه 1340 ارتباط آنان با دیگر گروههای اسلامی نظیر هئیتهای مؤتلفه اسلامی افزایش یافت و این روند در تمام مبارزات سالهای دهه 1340 و 1350 تداوم یافت.