هفده شهریور 1357 یکی از تاریک‌ترین و خون‌بارترین روزهای حکومت پهلوی است. در این روز رژیم پهلوی به بهانه‌ی حکومت نظامی بر روی مردم بی‌دفاعی که در میدان شهداء (ژاله سابق) جمع شده بودند، آتش گشوده و بسیاری را به شهادت رساند. اگر چه رژیم به دنبال تکرار قتل‌ عام 15 خرداد و ایجاد رعب و وحشت در جامعه بود، ولی این بار نتیجه عکس گرفت. این روز که به جمعه سیاه معروف است، چهره‌ی موحش رژیم را که مدعی رعایت حقوق بشر و ایجاد دولت آشتی ملی بود آشکار کرد. این روز نشان داد که سران رژیم به مرحله‌ای از آشفتگی روحی و روانی رسیده‌اند که از انجام هرگونه اقدام ضد بشری ابایی ندارند.

 سندهای زیر گزارش‌هایی از واقعه 17 شهریور 1357 (از صبح تا ساعت 16) در تهران را به خواننده ارائه می‌کنند. در مقدمه گزارش به قرار قبلی معترضین در نقطه پایان اعتراضات روز 57/6/16 در میدان شهیاد (آزادی) برای تداوم اعتراضات و تجمع در صبح جمعه 57/6/17 در میدان ژاله تهران اشاره شده است. در این گزارش هسته اولیه معترضینی که به سوی میدان ژاله در حرکت بودند، بیست و پنج هزار نفر برآورده شده است. شعار دادن علیه رژیم و خاندان پهلوی و حمایت از حضرت امام(ره) از کارهای معترضان بود. توصیف درگیری مأموران حکومت نظامی مستقر در محل با مردم معترض از دیگر نکات این سند است. مطابق رویه گزارش نویسی‌های ساواک، مأموران اقدام به تیراندازی هوایی کردند؛ سپس کار به شلیک مستقیم رسید که چند نفر؟! از مردم زخمی شدند. این که معترضان پیراهن‌های خونین آسیب دیدگان را عَلَم کرده بودند. خود دلیلی است بر کشتار مردم، چیزی که در گزارش اخیر سعی شده است بسیار کم رنگ و خفیف نشان داده شود. 
میدان ژاله تنها نقطه شکل گیری این اعتراضات و درگیری‌های خونین نبود؛ بلکه گستره‌ای از میدان شهناز، میدان خراسان، خیابان‌های منوچهری و فردوسی، شوش، راه آهن، نظام آباد، فرح آباد و بوذرجمهری در آتش بیداد حکومت نظامی می‌سوخت. توضیح سند نشان می‌دهد بیش از سیصد نفر در این حوادث شهید یا مجروح شده‌اند؛ نکته‌ای که در گزارش‌های میدانی این سند دیده نمی‌شود.







مرکز بررسی اسناد تاریخی