بابک و جدال با امویان

نارضایتی مردم ایران از حکومت امویان و عمال و والیان بیدادگر آن ، زمینه ساز شورش های بزرگی در سده های نخست هجری شد که پس از روی کار آمدن خلافت نیمه ایرانی عباسیان نیز دست کم در بخشی از ایران شامل مازندران ، ری ، آذربایجان ، اران و ارمنستان ، ادامه یافت . بزرگ ترین آن شورش ها که بیش از بیست سال طول کشید ، خیزش بابک ،سردار بزرگ و برخاسته از بین توده مردم بود . بابک در سال 200 هجری به نام خرم دینان در ادامه خیزش سهرک مزدکی به پا خاست ودر سال 220 هجری حیدربن کاووس مشهور به افشین ، اورا از راه نیرنگ دستگیر کرد و به نزد معتصم ،خلیفه وقت عباسی فرستاد . به نقل از طبری آمده است که اورا در تاریخ پنجشنبه سوم صفر سال 223 در سامرا به طرز دلخراشی کشتند .بابک مدتی پس از آن که به جانشینی جاویدان درآمد، یعنی در سال ۱۹۵ هجری خورشیدی، همزمان با خلافت مأمون خلیفه عباسی در شمال آرتاویل (اردبیل کنونی) علیه عباسیان قیام کرد. او با همسایگان ارمنی خود متحد گردید و توانست حمایت امپراتور بیزانس تئوفیلوس را به دست آورد. هدف نهایی بابک اتحاد مجدد ایران و رهایی ایران از قید خلفای عباسی بود. بابک پیرو آیینی بود که آمیخته‌ای از آیین زرتشتی و مزدکی بود. او و پیروان او معتقد بودند که ابومسلم نمرده است و او منجی است که روزی دوباره بازخواهد گشت و عدالت را در جهان برقرار خواهد کرد. قیام بابک بیش از بیست سال طول کشید. 22 سال جنگ های نامنظم بابک علیه حکومت ستمگر عباسی موجب شد بنی عباس شش بار والی عرب آذربایجان را تغییر دهد. بابک زمانی شکست خورد که متحد پیشین او افشین به او خیانت کرد. با شکست بابک و دستگیری او بسیاری از خرمدینان به امپراتوری بیزانس پناهنده شدند و پیروان او بعدها در سایر مذاهب اسلامی حل گردیدند و می‌توان گفت که قیام خرم‌دینان عملاً آخرین جنبش بزرگ و سازمان یافته احیای دینی ایران پیش از اسلام بود.