دژ برازجان در قاب گنجه و گنجینه

دژ برازجان میراث ارزشمندی از دوره قاجار ،بنایی رفیع و سترگ که ریشه در خیرخواهی مردی مستحکمتر از اثر تاریخی بانام حاج میرزا ابوالحسن خان مشیرالملک دارد و در سال ‌‌١٢٨٨ هجری قمری مطابق با سال ‌‌١٢٥٠ هجری شمسی ساخته شد. معمار حاج محمد رحیم شیرازی سازنده پل مشیر و کاروانسرای دالکی است که به طرز ماهرانه‌ای اقدام به ساخت آن به سبک معماری زندیه نمود. عمده مصالح تشکیل دهنده آن سنگ، گچ و ساروج می‌باشد و در کف آن در آغاز از تخته‌سنگ‌های بزرگ و کوچک تراشیده استفاده گردیده، بام کاروانسرا با سنگ پهن تراشیده شده مفروش شده بود. به هنگام بارندگی آب باران به‌وسیله ناودانهای سنگی که به طرز جالبی تعبیه شده بودند، به بیرون از کاروانسرا بوده است. در همین ضلع طبقه دوم کاروانسرا وجود دارد که به شاه‌نشین معروف می‌باشد. در جلوی همین شاه نشین یک تراس نسبتا وسیع رو به خارج دیده می‌شود. در دو طرف این شاه نشین راه پله‌هایی وجود دارد که پشت بام کاروانسرا را به محوطه دیگری که به منظور میرسد اندرون کاروانسرا مخصوص زنان و کودکان بوده است وصل می‌کند. بسیاری از جغرافی‌نویسان و مورخان ازجمله میرزاحسن حسینی فسایی در کتاب فارسنامه ناصری و همنین مرحوم فرصت‌الدوله شیرازی و حاج سیاح از شکوه و عظمت این بنا سخن به میان آورده‌اند. این اثر مثل سایر کاروانسراهای دیگر چهار برج مرتفع می‌باشد که ارتفاه هر کدام در حدود ‌‌١٢/٧٠ متر می‌رسد. مساحت کل بنا ‌‌٧٠٠ متر و ضلع‌های شمالی - جنوبی آن به عرض ‌‌٧٠ متر می‌باشد. این کاروانسرا مجموعا دارای ‌‌٦٨ باب اتاق و حجره بوده که به دلیل تغییر کاربردی آن در دوره‌های بعدی تعداد اطاق‌ها کم یا زیاد شده‌اند. از این ساختمان با شکوه تا سال ‌‌١٣٠٠ هجری شمسی به عنوان کاروانسرا استفاده می‌شود که به دلیل واقع شدن شهر برازجان بر سر راه تجارتی شیراز به بوشهر مکانی مناسب جهت استراحت کاروانیان بوده است. این بنای زیبا در سال ‌‌١٣٦٢ به شماره ‌‌١٦٣٨ در فهرست آثار ملی کشور به ثبت شده است