نگاهی به روابط ساواک و MI6

ساواک، مهم‌ترین سازمان امنیتی و اطلاعاتی حکومت پهلوی دوم بود. این سازمان با پیشنهاد کشورهای خارجی روی کار آمد و در طول فعالیت‌های خود با سازمان‌ها و نهادهای امنیتی متعددی رابطه برقرار کرد. اکثر این نهادها و سازمان‌ها به کشورهای غربی تعلق داشتند. با این حال از بین تمام این سازمان‌ها، MI6 از جمله سازمان‌هایی است که بیشترین ارتباط را با ساواک داشت. این سازمان به اشکال مختلف به سازماندهی ساواک کمک کرد و نقش موثری در شناسایی مخالفان حکومت پهلوی داشت.

نگاهی به سازمان ساواک و شکل‌گیری آن
سازمان اطلاعات و امنیت کشور، ساواک در سال 1335 یعنی سه سال بعد از کودتای 28 مرداد تشکیل شد. گذشته از برخی از افراد و مسئولان داخلی از جمله سپهبد تیمور بختیار، اداره امنیتی و جاسوسی کشورهایی چون آمریکا و اسرائیل در شکل‌گیری این سازمان نقش مهمی داشتند. بسیاری معتقدند MI6 نقش چندانی در شکل‌گیری ساواک نداشت. با این حال جدا از آنکه این موضوع تا چه حد واقعیت دارد نکته قابل توجه این است که MI6 بعد از تشکیل ساواک ارتباط گسترده‌ای با آن برقرار کرد. MI6 به روش‌های مختلفی با ساواک ارتباط داشت. برخی از این اشکال و روش‌ها عبارتند از:

جمع آوری اطلاعات لازم و تعقیب مخالفان
ساواک برای شناسایی مخالفان خود نیاز به اطلاعات گسترده داشت. MI6 از جمله سازمان‌هایی بود که در این زمینه توانست اطلاعات زیادی را جمع آوری کرده و در اختیار ساواک قرار دهد. به خصوص در سال‌های ابتدایی تشکیل ساواک که این نهاد فاقد اطلاعات و تشکیلات گسترده بود، MI6 بسیار فعال‌تر بود. ساواک همچنین در تعقیب مخالفان نیز کمک گسترده‌ای به ساواک می‌کرد. همین موضوع باعث شده بود تا ساواک تا حدود زیادی به MI6 وابسته شود. در همین رابطه منوچهر هاشمی است که مدتها مدیرکل اداره کل هشتم ساواک (ضدجاسوسی) بود، برخی دلایل نیازمندی ساواک به مساعدت سیا و MI6 را برشمرده است:
داشتن آرشیو کامل، حاوی اطلاعات بسیار جامع از تشکیلات و سازمانهای جاسوسی شوروی و کشورهای اقمار آن. این اطلاعات چه در مورد افسران کی. جی. بی. یا جی. آر. یو.، و چه در مورد شیوه ها و تکنیک‌ها و عملکرد آنان، مرتباً در اختیار نمایندگیهای سیا یا MI6 گذاشته می شد، و بدیهی است که این اطلاعات در موفقیت عملیات تا چه اندازه می‌توانست مؤثر واقع شود. البته در مواردی که اداره هشتم، هدف مشترکی با آن سرویس‌ها داشت، اطلاعات مورد نیاز در اختیار این اداره و مأموران عملیاتی آن هم قرار داشت، اطلاعات مورد نیاز در اختیار این اداره و مأموران عملیاتی آن هم قرار می‌گرفت.[1]

دادن امکانات موردنیاز به MI6
یکی دیگر از ابعاد ارتباطی بین ساواک و MI6 تامین امکانات مورد نیاز MI6 توسط ساواک بود. امکانات موردنیاز MI6 به اشکال و روش‌های مختلفی تامین می‌شد. یکی از این روش‌ها از طریق شبکه تحت سرپرستی ماهوتیان بود. شبکه ماهوتیان یک شبکه اطلاعاتی و مخفی بود که با هدایت و برنامه‌ریزی شاپور جی در شمال ایران ایجاد شده بود و تحت سرپرستی سرتیپ ماهوتیان بود. این شبکه عملاً شبکه‌ای از MI6 بود که با امکانات و بودجه ساواک اداره می‌شد، ولی عملاً اطلاعات آن فقط و فقط به MI6 تحویل می‌گردید. هدف انگلیسی‌ها از ایجاد این شبکه، کشف عناصری بود که در شمال ایران برای روس‌ها کار می‌کردند.[2] بر این اساس می‌توان گفت یکی دیگر از ابعاد همکاری MI6 و ساواک در رابطه با شناسایی عوامل کمونیسم در ایران و جلوگیری از نفوذ آن‌ها بود.

شناسایی عوامل کمونیسم و جلوگیری از نفوذ آن‌ها
انگلیس برای شناسایی عوامل کمونیسم اهمیت زیادی قائل بود. بنابراین موضوع ایجاد راهکارهایی برای مقابله با نفوذ کمونیسم در ایران به موضوعی مهم در دستگاه سیاست خارجی انگلیس تبدیل شده بود. به خصوص آنکه انگلیس، از نزدیک شاهد اشغال شمال ایران توسط شوروی بعد از پایان جنگ جهانی دوم نیز بود. از این رو ایجاد راهکاری که مانع از تکرار مجدد این موضوع شود برای MI6 اهمیت زیادی داشت. بدین ترتیب، توسط یک ستاد مرکزی که در تهران مستقر بود و زیر نظر MI-6 کار می‌کرد پایگاه‌های مخفی بی‌سیم در مشهد، گنبد، گرگان، ساری، رشت، تبریز و اصفهان ایجاد شده بود. این پایگاه‌ها توسط بی‌سیم‌های بسیار قوی با ایستگاه MI-6 در قبرس در ارتباط مدام بودند.[3]
سازمان بی‌سیم با ساواک در ارتباط بود. در واقع می‌توان این ارتباط را ارتباط میان MI6 و ساواک نیز دانست. یکی از زمینه‌های ارتباطی این دو سازمان در زمینه مالی بود. چنانچه ساواک بخش مهمی از هزینه‌های MI6 را تامین می‌کرد. البته اگرچه سازمان بی‌سیم هزینه‌های خود را از ساواک اخذ می‌نمود اما با بدنه ساواک ارتباطی نداشت و کارهایش را رأساً انجام و نتایج به رئیس MI-6 سفارت تحویل می‌شد. سازمان بی‌سیم تا انقلاب به فعالیت خود ادامه داد. در آذر 1357 بود که سرهنگ فروزین به دستور مأمور انگلیسی کلید مدارک سازمان که در دفتر ویژه و یا در ساختمان مرکزی موجود بود، از قبیل نتایج مخاطرات با قبرس و نظایر آن را تحویل گرفت و به عامل MI-6 سفارت داد.[4]

دفتر ویژه اطلاعات
ارتباط ساواک و MI6 منجربه تشکیل چندین نهاد سیاسی – امنیتی شد. یکی از این نهادها دفتر ویژه اطلاعات بود که توسط MI6 در سال 1338 زیر نظر حسین فردوست تشکیل شد. هدف این نهاد کسب اطلاعات در کمترین زمان ممکن بود. بر این اساس گفته شده است که «شاه، ارتشبد فردوست را به لندن فرستاد و وی در مدت شش ماه طرز کار دفتر ویژه اطلاعات ملکه انگلستان را که هر روز گزارش‌های واصله از سازمان‌های گوناگون اطلاعاتی انگلیس را برای ملاحظه ملکه خلاصه می‌کرد، فراگرفت و نظیر آن را در ایران به وجود آورد و انگلیسی‌ها از این طریق به مسائل اطلاعاتی ایران دست یافتند.»[5] علاوه بر این روابط این دو سازمان تاثیر زیادی بر شناسایی مخالفان و زندانی شدن آن‌ها نیز داشت.

سخن نهایی
گرچه اطلاعات کاملی از جزئیات روابط ساواک و MI6 در دست نیست؛ اما همان اطلاعات اندک نیز نشان می‌دهد که این دو سازمان در برخی از زمینه‌ها از جمله شناسایی مخالفان داخلی و خارجی حکومت پهلوی فعالیت داشتند. MI6 همچنین در زمینه آموزش تکنیک‌های بازجویی و تحلیل اطلاعاتی نیروهای ساواک پیرامون مخالفان حکومت نیز فعال بود. این ارتباط گرچه به صورزت پنهانی بود؛ اما هیچ گاه از چشم مخالفان خارجی پنهان نماند و باعث شد تا رژیم شاه به دلیل نقض حقوق بشر با انتقادات قابل توجهی مواجه شود. در همین رابطه بارها نقش ساواک در سرکوب مخالفان به طور گسترده محکوم شد. این موضوع ضمن ایجاد نگرانی درباره پیامدهای اخلاقی حمایت از ساواک، مشروعیت حکومت پهلوی را نیز زیر سوال برد.

[1] - مظفر شاهدی، ساواک - سازمان اطلاعات و امنيت كشور (1357 – 1335)، تهران، موسسه مطالعات و پژوهش‌های سیاسی، 1386، ص 265

[2] - جمعی از نویسندگان، سقوط: مجموعه مقالات نخستين همايش بررسی علل فروپاشی سلطنت پهلوی، تهران، موسسه مطالعات و پژوهش‌هاي سياسی، 1384، صص 743- 744

[3] - ذ جمعی از نویسندگان، اولين همايش ايران و استعمار انگليس، تهران، موسسه مطالعات و پژوهش‌هاي سياسی، 1387، ص 425

[4] - همان، ص 425

[5] - همان، ص 710