احزابی که جبهه ملی را به وجود آوردند

جبهه ملی در زمان تاسیس، جبهه واحدی نبود؛ بلکه متشکل از چندین حزب سیاسی بود. احزابی که هر کدام با رهبری فردی، داعیه سیاسی متفاوتی داشتند؛ اما در نهایت همه آن‌ها به دلیل اشتراکات سیاسی، جبهه ملی را به وجود آوردند.
«احزاب اصلی که اتحاد جبهه ملی را به وجود آوردند، عبارت بودند از: حزب ایران، حزب زحمتکشان و حزب ملت ایران در سایر جناح‌‌های جبهه ملی، تشکیلاتی که با گروه‌های فوق قابل مقایسه باشد، کمتر به چشم می‌خورد. جبهه ملی در ابتدا مورد حمایت بخش مهمی از نیرو‌های مذهبی، از جمله آیت‌الله کاشانی قرار گرفت و دور‌ه ای از همکاری میان آنان آغاز شد. این همکاری تا زمانی که مصدق در دوره دوم نخست‌وزیری خود، رفتار غیردوستآنه ای نسبت به نیرو‌های مذهبی و برخی شخصیت‌‌های اصلی جبهه ملی مانند حسین مکی، مظفر بقایی و. . . اعمال نکرده بود، ادامه داشت. در واقع در این دوره، شکاف میان اعضاء جبهه ملی نمایان گردید و اختلاف میان آنان باعث جدایی روزافزون آن‌ها از یکدیگر شد. از سوی دیگر این جبهه بیشتر نوعی ائتلاف بود، تا یک حزب. تجمعی از شخصیت‌‌های دوره‌ها (محافل)، اتحادها و گروه بندی ها. فصل مشترک اعضای آن، احساسات ملی گرایانه قوی، بیزاری از مداخله بیگانه در امور داخلی کشور، حمایت از ملی کردن نفت و مراتب مختلفی از التزام به تجددطلبی و قوانین اصلاحگرانه بود. جبهه ملی را طیف گسترد‌ه ای از عناصر متنوع و سست پیوندی، مانند ملی گرایان افراطی، سوسیالیست‌‌های اصلاح‌طلب و مذهبیون رادیکال تشکیل می‌داد.»

منبع: علیرضا زهیری، عصر پهلوی به روایت اسناد ساواک، تهران، دفتر نشر و پخش معارف، 1379، صص 144- 145