کودتای مارک‌دار! | کافه تاریخ

هر اسفند ماه که می اید قلم از دست مورخ می‌افتد، چشمانش خسته می‌شود و پلک‌هایش فرو می‌آیند و او را تا به اعماق تاریک تلخی های روزگار با خود می‌برد. کودتای انگلیسی سوم اسفند 1299 به دست رضاخان پهلوی و سیدضیاءالدین طباطبایی و با رهبری سفارت و عوامل انگلستان، از آن جمله رویدادهاست که رنجهای بی‌شمار آورد و تاریخ هشتاد ساله اخیر ایران را در پیچ و تابهای هولناکی از تاریخ خود فرو برد. یک کودتا یک تاریخ و یک ملت.
کودتای سوم اسفند 1299 از آن نقطه‌های تاریک تاریخ است که هر چه بیشتر برای روشن شدن ابعاد و اعماق آن تلاش می‌کنیم ، بیشتر اندوهگین و دل افکار می‌شویم؛ اما باید این اندوه را به جان خرید و با کنکاش در این گونه وقایع تاریخی، چراغی فراروی آیندگان برافروخت. مقاله حاضر از سر همین اندوه مسئولانه نگاشته و تقدیم شما شده است.
سوم اسفند ماه یادآور واقعه‌ای تلخ و سرنوشت‌ساز در تاریخ معاصر ایران است. هر فرد آشنا با تحولات ایران می‌داند که در سوم اسفند 1299 شمسی پایتخت کشور ـ تهران ـ براساس طرحی از پیش آماده شده به اشغال قوای قزاق درآمد و کودتاگران به سرعت و به راحتی موفق به قبضه کردن امور شدند. کودتاگران مدعی بودند برای سر و سامان دادند به وضعیت آشفته کشور قیام کرده و خواهان پیشرفت و ترقی کشور و قطع ریشه فساد هستند. استقرار امنیت از طریق ایجاد قشون قوی، اصلاح وضعیت اقتصادی، تأمین حقوق کارگران، کنترل تورم، اصلاح امور شهری، لغو کاپیتولاسیون، الغای قرارداد 1919 برای حفظ دوستی با انگلستان و رفع سوءتفاهمات میان دو کشور، شعارهای دیگری بود که کودتاگران به عنوان اهداف خود اعلام کردند.1
این اظهارات هر چند بعدها دستمایه تاریخ نگاری رژیم پهلوی و مورخان وابسته به آنها شد، اما هیچ وقت نتوانست اذهان پرسشگر ملت ایران، به ویژه آگاهان سیاسی را نسبت به منشاء و اهداف کودتا قانع کند. شواهد فراوانی حکایت از آن می‌کرد که دست پنهان انگلستان در ورای تحولات منجر به کودتا دخیل بوده است. لذا کودتای سوم اسفند 1299، برخلاف تمامی تلاش عوامل آن در پنهان کردن نقش انگلستان از همان ابتدا به کودتای انگلیسی شهرت یافت.2 گذر زمان نیز نه تنها این اندیشه را کمرنگ نکرد، بلکه با انتشار اسناد و شکل گیری اقدامات کودتاگران که منجر به تحکیم موقعیت انگلستان در ایران شد، این مسأله در قالب یکی از مسلمات تاریخی تجلی پیدا کرد تا جایی که رضاخان نیز مجبور به اعتراف شد و گفت: «انگلیسی‌ها من را بر سر کار آوردند، اما ندانستند با چه کسی طرف هستند.» دکتر مصدق که خود شاهد این اعتراف بود، اضافه می‌کند: «همان کسی که او را آورد، چون دیگر مفید نبود او را برد.»3
متأسفانه در تاریخ نگاری عصر پهلوی و بقایای آن اعتراف صریح، عامل کودتا نه تنها در نظر گرفته نمی‌شود، بلکه کودتای 1299 را «قیام ملی» معرفی می‌کند. دربار پهلوی و وابستگان رضاخان در این زمینه گوی سبقت را از دیگران ربوده و به ستایش کودتا و عامل آن می‌پردازند. محمدرضا پهلوی اقدامات پدر خود را ناشی از ندای وجدان می‌داند.4 برخی از مأموران انگلیسی نظیر اسکراین که مأمور تبعید رضاخان بود و صراحتاً دخالت انگلیسی ها را در کودتا منکر می‌شوند.5 برخی دیگر عملیات هماهنگ و جهت دار کودتا را همسویی اتفاقی نیروهای ملی و وطن‌پرست ایرانی با سیاست انگلستان می دانند که در مجموع به نفع ایران تمام شد.
برای روشن شدن موضوع دخالت انگلستان در کودتا لازم سات به سابقه حضور انگلستان و منافع آن کشور در ایران توجه و سپس با بررسی منابع مستند، عملکرد کانونهای رسمی و غیررسمی وابسته به انگلستان را در این خصوص مورد بازبینی قرار دهیم.
ایران؛ کلید هندوستان
دخالت آشکار و مستقیم در امور ایران، به اوایل دوره قاجار بازمی گردد. با تصرف هندوستان، ایران علاوه بر جایگاه اقتصادی و موقعیت اسراتژیک، از جهت همسایگی با انگلستان در هندوستان و این که کلید تصرف همسایگی با انگلستان در هندوستان و این که کلید تصرف هندوستان در دست ایرانیان بود، مورد توجه ویژه قرار گرفت. کشف نفت و ظهور قدرت جدید در روسیه، موقعیت استراتژیک ایران را برای حفظ منافع انگلستان در هند و منطقه افزایش داد. به همین دلیل انگلیسی ها در تمامی تحولات ایران، حضوری جدّی و قوی پیدا کردند لرد کرزن در خصوص اهمیت ایران می‌گوید: «موقعیت جغرافیایی ایران، عظمت منافع ما در آن کشور و امنیت آتی امپراتوری شرقی ما، امروز هم درست مانند 50 سال گذشته به ما اجازه نمی‌دهد خود را از آنچه در ایران رخ می‌دهد برکنار نگه داریم.»6 عظمت منافع انگلستان در ایران را با مروری بر فهرست امتیازات آنها در کشورمان به راحتی می توانیم به دست بیاوریم:
1. شعبه تلگراف هند و اروپا و کمپانی تلگراف هند و اروپا
2. بانک شاهنشاهی
3. تجارت دریایی در خلیج‌فارس
4. شرکت نفت ایران و انگلیس
5. امتیاز شرکت لینچ بروس در کارون و جاده اهواز به اصفهان
6. امتیاز سندیکای راه‌آهن در ایران
7. مؤسسات مختلف بازرگانی بریتانیا و هند
یکه‌تازی انگلستان در ایران پس از سقوط رژیم تزاری روسیه به منظرو حفظ منافع فوق الذکر و تعمیق سلطه بر ایران، تمام تحولات ایران را تحت الشعاع خود قرار داد. طرح قرارداد 1919 از سوی لرد کرزن در همین فضا صورت گرفت. لرد امپریالیست با تکیه بر روشهای سنتی امپراتوری، قصد داشت ایران را در زمره مستعمرات رسمی انگلیس درآورد. با اجرای قرارداد، مالیه و ارتش ایران و به تبع آن تمامیت کشور در اختیار انگلیسی ها قرار می‌گرفت. اجرای این طرح مستلزم حضور نیروهای انگلیسی در ایران و تقبل هزینه‌هایی بود که از ابتدا با مخالفت بخشهایی از حاکمیت انگلستان مواجه شد. برخلاف این مخالفتها، کرزن طرح خود را دنبال می‌کرد.
از همان زمان سیاست سابق انگلستان در ایران که بر تقویت گرایشات گریز از مرکز و تضعیف حکومت مرکزی استوار بود، تبدیل به تقویت حکومت مرکزی و از بین بردن گرایشات گریز از مرکز شد. شعار انگلیسی ها و حامیان داخلی سیاست آنها ایجاد «دولت مقتدر» و اولین نشانه های آن نیز با متلاشی کردن کمیته مجازات و سرکوبی شورش نایب حسین‌خان کاشی نمودار شد.
لازم به ذکر است که ایجاد دیکتاتوری منور و استفاده از مشت آهنین، شعار مشروطه‌خواهان غرب‌گرا نیز بود که چند سال قبل از کودتا از طریق روزنامه کاوه اشاعه داده می شد. این دسته از مشروطه خواهان عمدتاً در جریان کودتا و پس از آن در زمره همکاران رضاخان قرار گرفتند. آنان تلاش می‌کردند با استفاده از قدرت نظامی رضاخان، کلیه خواسته های خود را در جهت غربی کردن جامعه ایران تحقق بخشند.
قرارداد 1919 به دلیل مقاومت و مخالفت گسترده ملت ایران، مخالفت کشورهای دیگر و مخالفت بخشی از هیأت حاکمه انگلستان با شکست مواجه شد. هزینه بالای حضور مستقیم و آشکار انگلستان در ایران و خطرات این مسأله که باعث مواجهه جدی مردم ایران با استعمارگران می‌شد، از همان ابتدا حکومت هند بریتانیا، وزارت مستعمرات و شاخه های اینتلیجنس سرویس را به مخالفت با قرارداد کشاند.
اختلاف دیدگاه شخص وزیرخارجه یعنی لردکرزن با سایر اعضای کمیته شرق که در سال 1297ش (1918م) به منظور بررسی مسائل ایران، قفقاز، افغانستان، ترکستان و سرزمین‌های عربی شرق سوئز تشکیل شده بود، محدود به جلسات کمیته نشد و به عرصه های سیاسی و بیرونی نیز کشیده شد. درگیری اردشیرجی ـ سر جاسوس انگلستان در ایران ـ با حسن وثوق الدوله ـ عاقد قرارداد 1919 ـ گوشه‌ای از بازتاب نزاع کانونهای قدرت در انگلستان بود که در ایران بروز پیدا کرد.
مخالفان کرزن یعنی لرد بالفور، ادوین مئناک (وزیر امور هندوستان)، دریدینگ (نایب‌السلطنه و فرمانفرمای هندوستان)، سرهربرت ساموئل (نخستین کمیسر عالی فلسطین) و جرج چرچیل (وزیرجنگ) معتقد به دخالت محدود در ایران و کنترل سیاست ایران از طریق حکومت هند بریتانیا بودند. این گروه به نحو آشکاری در ارتباط با کانونهای صهیونیستی قرار داشته و نقشه خاورمیانه را مطابق با منافع این کانونها طراحی کردند. فروپاشی امپراتوری عثمانی، غصب اراضی فلسطین و تشکیل دولت غاصب اسرائیل، ایجاد حکومت لائیک در ترکیه و کودتای 1299 رضاخان شمه‌ای از اقدامات این گروه بود اینان به این نتیجه رسیدند که کودتا بهترین گزینه در برابر قرارداد غیرعملی 1919 بود که می‌توانست منافع انگلستان را در ایران تأمین کند. آیرونساید ـ عامل اجرایی کودتای 1299 صراحتاً اظهار می دارد که «کودتا و تشکیل یک دولت نظامی و مقتدر از هر چیز دیگر برای انگلستان بهتر است.»
برای آماده کردن زمینه‌های کودتا، عوامل انگلستان از مدتها قبل دست به کار شدند. عده‌ای وظیفه داشتند با دامن زدن به بحران‌های سیاسی ـ اقتصادی وضعیت کشور را بحرانی کرده تا تشکیل دولتی مقتدر به آرزویی همگانی تبدیل شود. ایجاد دیکتاتوری نظامی در کشوری که هنوز پانزده سال از تأسیس مشروطیت در آن نگذشته بود، احتیاج به زمینه‌سازی گسترده‌ای داشت. برخی دیگر وظیفه داشتند بانفوذ در بریگاد قزاق، قوه نظامی کودتا را تأمین کنند. این دسته همچنین وظیفه داشتند از بین نیروهای قزاق، فردی را به عنوان فرمانده نظامی کودتا انتخاب و به افراد مافوق خود معرفی کنند. مجموعه اقدامات این گروهها که شرح آن خواهد آمد، در نهایت منجر به وقوع کودتا و روی کار آمدن دولتی نظامی در ایران شد.
موقعیت و نفوذ انگلستان در ایران در آن دوره به حدی بود که هیچ ناظر خارجی و داخلی تصور این که بتوان بدون موافقت آن کشور دست به تغییرات گسترده در ایران زد را به ذهن خود نیز راه نمی‌داد. سیطره انگلستان به حدی بود که حتی تغییرنام کوچه‌ها نیز با نظر آنها میسر بود تا چه رسد به اینکه قوای قزاق بخواهند بدون اطلاع آنان دست به چنین اقدامی بزنند. حال برای روشن شدن دخالت انگلستان در کودتا به بررسی عملکرد اشخاص و مؤسسات وابسته به بریتانیا می‌پردازیم.

1. سفارت انگلستان در ایران
سفیر انگلستان در ایران مقارن با کودتای 1299 فردی است به نام هرمن کامرون نورمن، او در زمره اشخاصی بود که مخالف اجرای قرارداد 1919 و موافق انجام کودتا بود.7
نرمن در حالی که به دروغ ادعا می‌کرد هیچ اطلاعی از کودتا ندارد، صبح سوم اسفند به دیدار احمدشاه رفته و از او می‌خواهد به کینه خواسته های کودتاگران در اسرع وقت تن بدهد و در پایان تهدید می‌کند که شاید فردا دیر باشد.8 او ضمن گزارشی که برای وزارت خارجه انگلستان در همان روز ارسال می‌کند، از اندرز دادن شاه برای پذیرش خواسته های کودتاگران و صدور فرمان رئیس الوزرایی سیدضیاء صحبت می‌کند.9
ژرژ دوکرو ـ وابسته نظامی فرانسه در ایران ـ در خصوص ادعای بی خبری نرمن از وقایع ایران، او را دروغگو می‌خواند و می‌نویسد: «کودتا به وسیله عناصری بسیار مطمئن رهبری شد عملیات سریع و تغییر ناگهانی آن شبیه صحنه تئاتری بود که از قبل تمرین و برنامه‌ریزی شده باشد...» به هر حال پذیرش کودتا و آرامش و سکوت انگلیسی ها نشان‌دهنده آن است که چنین حرکتی منافع انگلیس را مورد تهدید قرار نمی‌دهد. با وجود آن که این کودتا قرارداد 1919 را منحل اعلام نمود و با روسیه رابطه برقرار کرد، مقامات بریتانیا بلافاصله پیروزی کودتا را .. به رهبران کودتا تبریک می‌گویند.10
نرمن، به وسیله حبیب الله رشیدیان قبل از کودتا با سیدضیاءالدین طباطبایی گفتگو می‌کند. جلسات آن دو ادامه پیدا می‌کند و در دی ماه 1299 نیز جلسه ای بین آن دو با شرکت آیرونساید، دیکسن، و کلنل اسمایس در خصوص کودتا منعقد می‌شود.11 نرمن به علت مخالفت با خواسته های کرزن، بعد از کودتا از سفارت انگلیس در ایران برکنار و به کشور خود فراخوانده می‌شود.
حمایتهای نرمن از سیدضیاءالدین طباطبایی، به قدری ناشیانه بود که پرده از روابط پنهانی او با رئیس الوزرای کودتا برمی داشت. او برای تحکیم موقعیت سیدضیاء به لرد کرزن پیغام می‌دهد که «الغای قرارداد واجد معنایی نیست؛ چرا که سیدضیاء محتوای قرارداد را از طریق افسران و مستشاران مالی انگلستان به اجرا می گذارد و قزاقخانه را با افسران انگلیسی تجدید سازمان می‌دهد.»12
فرد دیگری که از سفارت انگلستان در کودتا دخالت داشته والتر الکساندر اسمارت بود. او از دوره مشروطه در ایران بود و در زمان کودتا به عنوان دبیر دوم سفارت فعالیت می‌کرد. همکاری او با عناصر افراطی مشروطه‌خواه مشهور بود و در جریان کودتای 1299 با همکاری کلنل هیگ و هنری اسمایس امور کودتا را هدایت می‌کرد. ملک الشعرای بهار مدعی است قبل از کودتا، اسمارت نزد او رفته و نظرش را در خصوص روی کار آمدن یک دولت قوی و دیکتاتور جویا شده بود.13
شب قبل از کودتا او، وستداهل ـ رئیس سوئدی نظمیه و از اعضای کمیته آهنی ـ را احضار و به او گوشزد می‌کند که در صورت ورود قوای قزاق به تهران، نباید در مقابل آنها مقاومت کنند.
سرهنگ هنری اسمایس ـ افسر رابط میان نیروهای قزاق و نیروهای انگلیسی مستقر در شمال ایران ـ سومین عضو سفاتر انگلستان بود که دخالت آشکاری در کودتا داشت. امور قزاقخانه پس از قبضه شدن امور آن به نفع انگلیس، کلاً در اختیار او بود. او همچنین جزو کمیته‌ای بود که به «کمیته کودتا» موسوم شد.14 یحیی دولت‌آبادی معتقد است« اسمایس انگلیسی، دستوردهنده و اداره‌کننده این جنبش است. سیدضیاءالدین طباطبایی و رفقای کمیته ای او، قوه ایرانی سیاسی او هستند و رضاخان، سرتیپ قزاق قوه اجراکننده نظامی وی.15
اسمایس با حضور در قزوین موجبات سپردن فرماندهی قوای قزاق به سردار سپه را فراهم کرد و با همکاری ایرونساید، توانست نیروی قزاق را برای انجام کودتا آماده کند. اسمایس و رضاخان از دوستان صمیمی هم بودند. 16
سر ادموند آیرونساید ـ ژنرال ارتش بریتانیا ـ که وظیفه خارج کردن نیروهای انگلیس از ایران و اجرای کودتا را برعهده داشت، دیگر انگلیسی ای است که در کودتا نقش مهمی دارد. او در خاطراتش صراحتاً از نقش خود و نرمن در برکناری اسناروسلسکی، فرمانده روسی قزاقخانه که مانع تسلط انگلیسی ها بر قزاقخانه بود و گماردن رضاخان به جای وی صحبت می‌کند. آیرونساید در خصوص کودتا و نامرئی کردن حضور انگلستان در ایران می‌گوید: «من همیشه چنین فکر می‌کردم حضور دولتها مشکلی بود که می‌بایست از میان برداشته می‌شد. فکر می‌کنم وقتی کرزن بدون هیچگونه حادثه ناخوشایند در برابر یک عمل انجام شده قرار گیرد، بر اعصاب خود مسلط خواهد شد.»17
همچنین صراحتاً می‌گوید: «فقط دیکتاتوری نظامی مشکلات ما را حل خواهد کرد.»18
آیرونساید، مجری سیاستی بود که حامی صهیونیست او چرچیل، در زمره طراحان آن به حساب می‌آمد. بنابراین چرچیل، در زمره طراحان آن به حساب می‌امد. بنابراین وقتی از دیکتاتوری نظامی صحبت می‌کند. خواسته های افراد مافوق خود را بر زبان می‌راند. خاطرات او و اسمایس با رضاخان برای انجام کودتاست. او خود را معمار کودتای 1299 می‌داند.19
غیر از نامبردگان فوق، افراد دیگری نظیر کلنل هیگ و هاداستون نیز در کودتا شرکت داشتند که بعد از کودتا مورد تشویق قرار گرفتند. در میان این افراد، مهمترین و مرموزترین چهره، سر اردشیر جی. سرجاسوس انگلستان در ایران بود که نقش مهمی در انتخاب و تقویت رضاخان برای رسیدن به فرماندهی قزاقخانه و کودتای 1299 ایفا کرد. او برای سازماندهی شبکه جاسوسی انگلستان در اواخر دوره ناصری به ایران آمد و از آن زمان تا پایان عمر، نقش فعالی در تحولات ایران به نفع سیاست انگلستان بر عهده داشت. انحراف نهضت مشروطیت از اهداف دینی و ملی، تأسیس لژ بیداری و ترویج بهائی گری در میان زرتشتیان ایران، از جمله اقدامات این جاسوس کهنه کار است.
او در وصیت‌نامه خود با تأکید بر این که قسمت مربوط به همکاری اش با رضاخان «لااقل 35 سال پس از مرگ وی منتشر شود» به نقش خود در تربیت رضاخان برای به دوش گرفتن مسئولیت اداره ایران اشاره می‌کند. بنابر اعتراف اردشیر جیف لو از 1296ش (1917م) با رضاخان آشنا می‌شود براساس منابع موجود، رضاخان از 1291ش (1913م) با شبکه اردشیر ریبورتر از طریق میرزا کریم‌خان رشتی مرتبط بوده است. پس از آشنایی رسمی این دو با یکدیگر، اردشیر جی آموزش رضاخان را بر عهده می‌گیرد و به زبانی ساده تاریخ و جغارفیا و اوضاع سیاسی و اجتماعی ایران را برای او تشریح می‌کند. با آمدن آیرونساید به ایران، به دستور وزارت جنگ که در رأس آن چرچیل قرار داشت و نایب السلطنه هند، اردشیر جی همکاری نزدیک خود را برای اجرای کودتا با او آغاز می‌کند و در همین ارتباط، رضاخان را به او معرفی می‌نماید.20 آیرونساید نیز با اعتماد به اردشیر جی، برای انجام کودتا با رضاخان همکاری می‌کند. براساس روایتی دیگر ظاهراً وسیله آشنایی اردشیر جی با رضاخان، عین‌الملک هویدا، از سران بهائیت بوده است و عین الملک در پاسخ درخواست اردشیر جی، برای معرفی قزاقی که شیعه اثنی عشری خالص نباشد، رضاخان را به او معرفی می‌کند.21
2. بانک شاهنشاهی
نقش مخرب اقتصادی بانک شاهنشاهی در غارت ایران بر اهل نظر پوشیده نیست. این ارگان مالی انگلیسی ها که وابسته به خانواده یهودی ساسون بود، در طول دوران فعالیت خود در ایران علاوه بر غارت اقتصادی، از ابزار اقتصاد در جهت تأمین خواسته های نامشروع سیاسی بریتانیا نیز استفاده می‌کرد. بارزترین نمونه این عملکرد، در کودتای 1299 به چشم می‌خورد. ایجاد مشکلات مالی برای دولتهای ایران قبل از کودتا از سوی بانک باعث بروز آشفتگی های سیاسی، اجتماعی و امنیتی در کشور شد. عدم پرداخت به موقع حقوق کارکنان دولت و اجزای قزاقخانه و ژاندارمری، باعث تشدید نارضایتی میان آنان و دیگر اقشار مردم شد. این بحران مالی، سقوط پی در پی دولتها را به دنبال داشت و اداره سیاسی جامعه را با مشکل مواجه می‌کرد. علاوه بر این، بانک شاهی که نبض اقتصاد ایران را در دست داشت، در آستانه کودتا باب دادوستد را بر روی مردم بست و با اعلام این که بانک، شعبه‌های خود را تعطیل کرده، از مردم خواست برای دریافت امانتهای خود به بانک مراجعه نمایند و اسکناسهای خود را به طلا تبدیل کنند. حمل صندوقهایی به عنوان ذخایر مالی بانک در روز روشن به بنادر، باعث اضطراب مردم شد و آنان را نسبت به آینده خود و کشور نگران می‌کرد.22
علاوه بر اقدامات فوق، تأمین مالی کودتاچیان از طریق سیدضیاءالدین طباطبائی که رابط دولت با بانک شاهنشاهی بود، باعث تقویت قوای قزاق و آماده‌سازی آنها برای انجام کودتا شد.
در مراحل مختلف از آماده‌سازی زمینه های کودتا تا ورود کودتاچیان به تهران و تشکیل دولت، کمکهای مالی بانک شاهنشاهی که رئیس آن مک مورای از دوستان نزدیک رضاخان بود، گره‌گشایی مشکلات کودتاچیان شد.
3. کمیته آهن یا کمیته زرگنده
یکی دیگر از سازمانهای وابسته به انگلستان که در کودتای 1299 و تحولات مربوط به آن نقشی اساسی ایفا نمود، کمیته آهن بود که شعبه تهران آن به دلیل فعالیت در منطقه زرگنده به کمیته زرگنده معروف شد. کمیته مزبور ابتدا توسط کلنل هیگ انگلیسی در اصفهان تأسیس شد. همکار ایرانی او حسین کی استوان بود. با توجه به نفوذ فوق العاده انگلستان در ایران و نقش آنها در عزل و نصب مقامات، کمیته آهن خیلی زود توانست تعداد زیادی از افراد جویای نام و مقام را به عضویت خود درآورد. اندکی بعد از تأسیس کمیته، یحیی دولت‌آبادی از سران متنفذ بابیه به کمیته مزبور پیوست و مسئولیت تأسیس شعبه تهران به او محول شد. به دلایل نامعلومی نام دولت‌آبادی حذف و شعبه تهران کمیته، موسوم به کمیته، زرگنده، توسط سیدضیاءالدین طباطبایی، نصرت الدوله فیروز و چند تن دیگر تأسیس شد. کمیته زرگنده یا آهن با دو هدف عمده آغاز به کار کرد.
1) نابودی جنبش جنگل 2) نفوذ در دولت و قوای نظامی برای به دست گرفتن اداره کشور. ارتباط نزدیک سران کمیته با مقامات سفارت انگلیس نظیر مستر هاوارد و اسمایس، حاکی از هماهنگی کامل آنها در اجرای نقشه‌های منتهی به کودتای 1299 است. یحیی دولت‌آبادی در این خصوص می نویسد:
«در تهران سفارت انگلیس و کارکنان ایرانی آنها که کمیته زرگنده در رأس ایشان واقع شده است انتظار کودتا را دارند و در قزوین اسمایس انگلیسی می داند. (آگاه است)»23
نفوذ اعضای کمیته در دولت، قوای نظامی و انتظامی، ادارات و مجامع و گروه‌های سیاسی، حکایت از گستردگی اقدامات و فعالیتهای آنها دارد. صعود فتح‌الله‌خان اکبر بر مسند رئیس‌الوزرایی در آستانه کودتا و تشکیل دولت محلل از برنامه‌های کمیته بود. و فتح الله خان اکبر، خود از اعضای کمیته به شمار می‌آمد24 عزل استاروسلسکی از فرماندهی قوای قزاق و جایگزینی رضاخان به جای او نیز از اقدامات کمیته بود که با موفقیت به انجام رسید.
در آستانه ورود قوای قزاق به تهران وستناهل ـ رئیس سوئدی نظمیه ـ که خود از اعضای کمیته آهن بود، نیروهای دفاعی تهران را تشویق کرد تا در مقابل کودتاچیان مقاومت نکنند.25 کاظم‌خان سیاح و مسعودخان کیهان از دیگر اعضای کمیته زرگنده بودند و با نفوذی که در قوای ژاندارم داشتند، توانستند امکان هر نوع مقاومتی را در مقابل کودتاچیان میان نیروهای ژاندارم از بین ببرند. این دو که از افسران ژاندارمری بودند با همکاری اسمایس انگلیسی توانستند قوای قزاق را به نفع انگلیسی‌ها تصفیه کنند و نیروهای مستقر در قزوین را برای کودتا آماده سازند.
کاظم خان سیاح در روز سوم اسفند به عنوان فرمانده نظامی تهران وظیفه داشت رجال سیاسی ـ مذهبی را برای پیشگیری از وقوع هر نوع مخالفت و مقاومتی دستگیر کنند. مسعودخان کیهان نیز به وزارت جنگ کابینه سیدضیاء رسید که البته دولتش مستعجل بود و زودتر از سیدضیاء از کار برکنار شد. کمیته مزبور که هیچ سکی در انتساب آن به انگلیسی ها وجود ندارد، با برنامه‌ای دقیق توانست زمینه را برای کودتا و به دست گرفتن زمام امور مهیا نماید، ایوانف مورخ روسی در خصوص کمیته آهن می نویسد:
«انگلیسها در تهران برای انجام کودتای دولتی فعالانه کوشش می‌کردند. به این منظور کمیته ای بسیار مخفی و به اصطلاح آهنین به ریاست سیدضیاءالدین طباطبایی که روابط نزدیکی با انگلیسی ها داشت و روزنامه رعد را منتشر می‌ساخت و با شرکت فیروز میرزا نصرت‌الدوله تشکیل دادند.26 احسان طبری نیز به نقل از لنچوسکی ـ مؤلف آمریکایی ـ می نویسد: «سیدضیاءالدین، مدیر رعد در تماس نزدیک با میسیون انگلیسی بود. کمیته آهن سازمان مناسبی بود که توانست بین سیدضیاءالدین و آن خونتای نظامی قزاق که از رضاخان سردار سپه حرف‌شنوی داشتند، پیوند ایجاد کند.27 منطقه امن زرگنده که منزل سیدضیاء در آن قرار داشت و تحت‌الحمایه انگلیس بود محیط مناسبی برای انعقاد جلسات اعضای کمیته ایجاد کرد. پاره‌ای از جلسات نیز در ولی اباد منزل آبکار ارمنی برقرار می‌شد ابیکیان ارمنی، آبکار ارمنی، ماژور اسفندیارخان، عدال‌الملک دادگر، سلطان محمد عامری، میرموسی خان، میرزا کریم‌خان رشتی، ماژور مسعودخان کیهان، کاظم‌خان سیاح، معززالدوله، غفارخان سالار منصور قزوینی، دکتر منوچهرخان، سلطان اسکندرخان، منصورالسلطنه، مؤدب الدوله نفیسی، سیدمحمد تدین، محمود جم از اعضای کمیته آهن بودند. محمدتقی بهار ملک الشعراء هم گاهی در جلسات کمیته شرکت می‌کرد28
4. سیدضیاء‌الدین طباطبایی
پس از وقوع کودتا احمدشاه به ناچار فرمان رئیس الوزرایی سیدضیاءالدین طباطبائی را امضاء کرد.
سیدضیاء اصرار داشت شاه و را به عنوان دیکتاتور ایران منصوب کند که شاه این واژه را در فرمان نگنجاند.
سیضیاء فرزند سیدعلی یزدی، از روحانیون عصر مظفرالدین شاه و محمدعلی شاه است که بین مشروطه‌خواهی و مخالفت با آن در نوسان بود. او در نوجوانی به انجمن ها و کمیته های مخفی نظیر کمیته جهانگیر پیوست. در جریان استبداد صغیر نامبرده به جرم بمب گذاری در بازار تهران تحت تعقیب قرار گرفت و نهایتاً به سفارت اتریش پناهنده و شش ماه در آنجا بست نشست. پس از فتح تهران توسط مشروطه‌خواهان، او نیز مجدداً در عرصه سیاسی ظاهر شد و جریده شرق را منتشر کرد. به دلی مواضع ضددینی جریده شرق، اعتراض علما و مردم مسلمان برانگیخته شد که منجر به تعطیلی شرق گردید. او اندکی بعد روزنامه برق را منتشر کرد و پس از توقیف برق به انتشار روزنامه رعد مبادرت کرد.
حمایت آشکار سیدضیاء از سیاستهای انگلستان به ویژه قرارداد 1919، او را به عنوان چهره‌های انگلوفیل مشهور کرد.
چاپ 9 مقاله در تأیید قرارداد 1919 اقدامی متهورانه در موافقت با مستعمره شدن ایران بود که توسط سیدضیاء در رعد حبیب الله خان عین‌الملک هویدا از سران بهائیت در ایران و پدر امیرعباس هویدا بود. با مطرح شدن تأسیس شعبه کمیته در تهران سیدضیاء نامزد اصلی تأسیس شعبه کمیته در تهران سیدضیاء نامزد اصلی تأسیس کمیته زرگنده در تهران بود. با تشدید فشارهای اقتصادی بانک شاهنشاهی نسبت به دولتهای ایران او از سوی انگلیسی‌ها به عنوان رابط دولت با بانک شاهنشاهی معرفی شد. این امر کمک بزرگی به پیشبرد طرح کودتا کرد. جلسات مکرر او با نرمن، اسمایس، اسمارت، آیرونساید، و اردشیر جی قبل از کودتا آنان را متقاعد کرد که وی را به عنوان رئیس سیاسی کودتا انتخاب کنند. از آن پس رفت و آمد مکرر سیدضیاء به قزوین برای گفتگو و هماهنگی با رضاخان و رساندن کمکهای مالی بانک شاهنشاهی به کودتاگران، منجر به بازسازی قوای قزاق و عزیمت آنان به تهران شد. او نه تنها نزد ایرانیان بلکه نزد ناظران خارجی نیز به عنوان فردی انگلوفیل شهرت داشت.
کالدول ـ وزیرمختار امریکا در ایران ـ درباره سیدضیاء می نویسد «ساعت به ساعت با سفارت انگلیس رایزنی می‌کند. در حقیقت همه می‌دانند که وقتی سردبیر روزنامه رعد بود مرتب از انگلیسی ها مقرری دریافت می‌کرد. شهرت دارد که او آلت دست صرف سیاست انگلیس است.»29
اردشیر جی نیز در وصیت‌نامه خود ضمن تقدیر از سیدضیاء اظهار می‌دارد: «پیش از آنچه لازم و یا مطلوب بود تظاهر به همگامی با سیاست انگلیس می‌کرد.»30 حضور سیدضیاء آشنا با سیاست در کنار رضاخان برای تحقق موفق کودتا لازم بود، اما از آنجا که انگلستان قصد داشت با کودتا یک دولت نظامی در ایران مستقر کند، دولت سیدضیاء بیش از سه ماه نپایید او ایران را به قصد اروپا ترک کرد و سپس در فلسطین مستقر شد. مروری بر آنچه ذکر شد به خوبی نشان می‌دهد کودتا ساخته لندن بود و به منظور حفظ منافع بریتانیا در ایران صورت گرفت. حسین مکی در این خصوص می نویسد: «کودتا مسلماً و بی تردید ساخت لندن بود. لندن برای ساختن کودتا دستگاهی منظم و وسیع به وجود آورد و نقشه جامعی که هماهنگ با سیاست عمومی لندن در شرق باشد. طرح کرده بود دستگاهی که کودتا را به وجود آورد، به قدری منظم و ماهرانه و بی‌صدا کار می‌کرد که هیچ کس جز سازندگان کودتا از این ابداع مطلع نشدند و چنان نعل وارونه زدند که حریف هم از ظواهر امر کار فریب خورد.»31 با استقرار رژیم کودتا در ایران سایه شوم دیکتاتوری به مدت 57 سال بر ایران سایه انداخت و برای اولین بار در کشور ما رژیمی به ثدرت رسید که منشاء قدرت او بیگانه ای متجاوز بود. در طی سلطه رژیم پهلوی بر ایران استقلال فرهنگی، سیاسی، اقتصادی کشورمان دستخوش امیال بیگانگان شد و هزاران زن و مرد ایرانی به جرم مقابله با سلطه بیگانه به شهادت رسیدند. میراث رژیم پهلوی برای ایران وابستگی به بیگانگان در تمامی زمینه‌ها بود که جز با تکیه بر استعمارگران تحقق پیدا نمی‌کرد و این نکته‌ای بود که تا پایان عمر رژیم پهلوی ادامه داشت.