حمام؛ یادگاری از دوره صفویه

ناخودآگاه یک مسیر منطقی را طی کنی؛ بعد از سر در حمام، یک راهرو افراد را به فضای سربینه می برد که از نظر دما خیلی نزدیک به فضای بیرون بود. بعد یک راهرو قرار داشت که هوایش کمی گرم تر از سربینه بود و در آخر گرمخانه بود که از تمام فضاهای دیگر گرمتر بود.
شست وشوی بدن و حمام کردن برای ایرانی ها علاوه بر پاکیزه کردن تن و دفع چرک، یک آیین مذهبی هم بوده است. در تمام ادیان پیش از اسلام- از مهرپرستان گرفته تا زرتشتی ها-غسل کردن یکی از شرط های شرکت در مراسم این است که نه تنها در یک جایی مثل کاخ شاهی تخت جمشید نشانه هایی از حمام پیدا می کنند بلکه باستان شناس ها، بعد از کلی جست وجو به این نتیجه رسیدند که ساخت حمام های عمومی از عهد هخامنشی در همه شهرهای ایران رایج بوده است.
غسل کردن چه به صورت واجب و چه به صورت مستحب، به مناسبت های مختلف به مسلمان ها سفارش شده، به همین خاطر بعد از اسلام، شاهان ایرانی و البته آدم های خیر، شهرهای ایرانی را پر کردند از حمام های عمومی تا جایی که در شهری مثل اصفهان فقط در عهد صفوی 152 حمام عمومی ساخته شد.

خصوصیات حمام های قدیمی

در گذشته حمام ها به صورت عمومی و خزینه بود و بیشتر در کنار خیابان و بازار یا در مکانی مخصوص محله ها ساخته می شد و مورد استفاده قرار می گرفت.
با توجه به اهمیت خاصی که در دوره های گذشته به پوشش می دادند، حمام های عمومی به لحاظ معماری دارای در ورودی پیچ داری بود که با گذشتن از چند مسیر و راهرو به رختکن می رسید و بعد از آن وارد حمام می شد.
سقف اتاق های حمام گنبدی شکل و دارای نورگیر هایی بود که به وسیله دریچه هایی شیشه ای بسته می شدند تا بدین ترتیب فقط نور آفتاب به داخل آنها بتابد و از ورود هوای سرد جلوگیری و حمام به صورت طبیعی روشن شود.

سازه های استفاده شده در حمام ها

یکی از آداب حمام رفتن این بود که هر کس وارد حمام می شد، برای اظهار ادب و تواضع نسبت به افراد بزرگتر که در صحن حمام نشسته، مشغول کیسه کشی و صابون زدن بودند، یک سطل یا طاس بزرگ آب گرم از خزینه حمام بر میداشت و بر سر آن بزرگتر می ریخت

معمولاً در ساخت این مکانها از آجر، سنگ و مرمر استفاده می کردند، زیرا این مواد به خوبی در مقابل آب مقاومت می کنند و در پشت حمام گرمخانه (تون) وجود داشت که آب را در دیگ های بزرگ مسی به جوش می آورد.
آب جوش و بخار از گرمخانه و توسط شبکه ای از لوله های سفالی به قسمت های مختلف حمام توزیع می شد که این گرمخانه معمولاً دارای یک در پشتی بود که سوخت مورد نیاز گرمخانه به وسیله آن تامین می شد.
حمام های عمومی در همه شهرها و روستاهای ایران در کنار مساجد یا حسینیه ها به صورت زوجی (زنانه و مردانه) ساخته می شد. این حمام ها که قبل از اذان صبح باز می شدند دارای سردخانه، گرمخانه، محل شست و شو، خزینه، محل نشستن و لباس پوشیدن بوده است.

آداب حمام های عمومی در ایران
در حمام های قدیم از خزینه استفاده می شد؛ ولی در حمام های عمومی جدید دوش های متعدد جای خزینه را که به هیچ وجه منطبق با اصول بهداشتی نبود گرفته است. در حمام های عمومی خزینه دار که امروزه در ایران کمتر وجود دارد سنن و آدابی را از قدیم رعایت می کردند که بعضاً جنبه ضرب المثل پیدا کرده است.
یکی از آن آداب این بود که هر کس وارد حمام می شد، برای اظهار ادب و تواضع نسبت به افراد بزرگتر که در صحن حمام نشسته، مشغول کیسه کشی و صابون زدن بودند، یک سطل یا طاس بزرگ آب گرم از خزینه حمام بر میداشت و بر سر آن بزرگتر می ریخت. البته این عمل به تعداد افراد بزرگ و قابل احترام که در صحن حمام نشسته بودند تکرار می شد. و تازه وارد وظیفه خود می دانست که بر سر یکایک آنان با رعایت تقدم و تأخر آب گرم بریزد. بسا اتفاق می افتاد که یک یا چند نفر از آن اشخاص مورد احترام در حال کیسه کشیدن و یا صابون زدن بودند و احتیاجی نبود که آب گرم به سر و بدن آنها ریخته شود، مع ذالک این عوامل مانع از ادای احترام نمی شد و کوچکترها به محض ورود به صحن حمام خود را موظف می دانستند که یک طاس آب گرم بر سر و بدن آنها بریزند و بدن وسیله عرض خلوص و ادب کنند.
سنت دیگر این بود که هر کس وارد خزینه حمام می شد به افرادی که شست و شو می کردند سلام می کرد و ضمناً در همان پله اول خزینه دو دست را زیر آب کرده، کمی از آب خزینه بر می داشت و به یکایک افراد حاضر از آن آب حمام تعارف می کرد. برای تازه وارد مهم و مطرح نبود که افراد داخل خزینه از آشنایان هستند یا بیگانه، به همه از آب مفت و مجانی تعارف می کرد و مخصوصاً نسبت به افراد بیگانه بیشتر اظهار علاقه و محبت می کرد زیرا آشنا در هر حال آشناست، و دوست و آشنا احتیاج به تعارف ندارند. در هر صورت این رسم از قدیمترین ایام یعنی از زمانی که حمام خزینه به جای آب چشمه و رودخانه در امر نظافت و پاکیزگی مورد استفاده قرار گرفت، معمول گردید.