عکستاریخچه صنعت چاپ در ایران

عده ای آغاز چاپ در ایران را عصر ایلخانیان می دانند ؛ برخی احتمال داده اند که یهودیان فارسی زبان پیش از سایر گروههای فارسی زبان به اهمیت چاپ کتاب پی برده اند.

براساس مدارک موجود؛ نخستین کتابی که در خود ایران چاپ شده ؛ " زبورداوود " یا " ساغموس " است که در 1638 به زبان وخط ارمنی در 572 صفحه در جلفای اصفهان و به دست کشیشیان ارمنی به چاپ رسیده است.

اینکه ارمنیان ؛ پیش از دیگر گروه های قومی - زبانی ساکن ایران توانسته اند در ایران چاپخانه ای از آن خود تاسیس کنند و آزادانه به چاپ و نشر مناببع مسیحی بپردازند و در میان اقوام جهان مقام پانزدهم را از حیث قدمت چاپ احراز کنند ؛ دلایل بسیاری دارد که مهمترین آن ؛ محیط آزاد و تشویق آمیزی بود که به ویژه شاه عباس اول صفوی و فرمانروایان دیگر این سلسله برای آنها ایجاد کرده بودند.

ارمنیان حدود 30 سال پس از کوچ به جلفای اصفهان ؛ چاپخانه ائی در این شهر دایر و چاپ کتاب را آغاز کردند. براساس اشاره های سیاحان خارجی ؛ به ویژه شاردن ؛ شماری از ایرانیان در عصر صفویه از کار چاپ و چاپخانه آگاهی داشته و به ورود آن به ایران شایق بوده اند.

جان پینکرتون و جونس هنوی ؛ که در عصر نادرشاه افشار به ایران سفر کرده اند؛ از جزوه هایی صحبت به میان آورده اند که به زبان لاتینی و عربی چاپ و منتشر میشده است.

تحول عمده در فن چاپ و انتشار مواد چاپی ؛ اعم از کتاب ؛ روزنامه و مواد دیگر ؛ از دوره ولایتعهدی " عباس میرزا قاجار " آغاز شد که مصادف است بتا پیامدهای جنگ های ایران و روس .

چاپخانه ای که بنا بر مدارک فعلی ؛ وجود آن محرز است ؛ در سال 1233 بدست " آقا زین العابدین تبریزی " و با حمایت " عباس میرزا " در تبریز تأسیس شده است .

فتح نامه ؛ اثر میرزا ابوالقاسم قائم مقام فراهانی ؛ تفصیلی از جنگهای ایران و روس ؛ ظاهرأ نخستین کتاب فارسی است که در ذیحجه 1234 در ایران چاپ ومنشر شده است.

بررسی نخستین کتابهای چاپی نشان می دهد که دولت وقت از فناوری چاپ در جهت مقاصد خود استفاده می کرده است . کتابها عمدتأ تاریخی ؛ دینی ؛ ادبی ؛ یا در جهت ترویج اصول بهداشتی ؛ ترویج جنبه هایی از حیات مدنی و فرهنگ زندگی اجتماعی جدید بوده است.

در سال 1240 ؛ حدودأ 7 سال پس از تأسیس چاپخانه در تبریز ؛ " میرزا زین العابدین " به امر " فتحعلی شاه " به تهران احضار و به تأسیس چاپخانه و چاپ کتاب مأمور شد.

چاپ سنگی در ایران بنا به عللی پس از چاپ سربی رواج یافت. " جعفرخان تبریزی " برای تعلیم دیدن چاپ سنگی به مسکو فرستاده شد و او در بازگشت ؛ یک دستگاه چاپ سنگی را در 1240 ؛ چند سالی پس از ورود چاپ سربی ؛ با خود به تبریز آورد.

نخستین کتاب چاپ سنگی ظاهرأ قرآنی بود که در 1248 به همت " میرزا اسدالله " در تبریز چاپ شد و 3 سال بعد ؛ باز به همت او و در تبریز ؛ کتاب " زادالمعاد " انتشار یافت.

چاپ سنگی جز در تبریز و تهران در بسیاری از شهرهای دیگر ایران رواج یافت ؛ تا آنکه در دوره " ناصرالدین شاه " چاپ سربی پس از مدتی بیش از نیم قرن بار دیگر رایج شد. چاپ سنگی حتی بنا به ضرورت فنی برخط فارسی تأثیر گذاشت ودر شیوه تحریری آن تغییری ایجاد کرد.

تأسیس مدرسه " دارلفنون " بروضع و سیر چاپ در ایران تأثیر گذار. نیاز به انتشار کتابهای درسی ؛ سبب شد که در این مدرسه کارگاهی مختص چاپ آثار استادان دارالفنون ؛ منابع درسی محصلان و نیز پاره ای کتابهای دیگر تأسیس شود. چاپخانه کوچک دارلفنون ظاهرأ در 1268 و با نام " دارالطباعه " خاصه علمیه مبارکه دارلفنون تهران و زیرنظر " علیقلی میرزا اعتضادالسلطنه " تشکیل شد و تا 1300 دایر بود و شاید حدود 40 عنوان کتاب درسی در آن به چاپ رسیده است.

چاپخانه ای دولتی ؛ که تحت عناوین مختلف فعالیت می کرد و به چاپ کتاب و روزنامه می پرداخت ؛ در دوره " ناصرالدین شاه " تأسیس شد.

نهضت مشروطه در ایران عامل افزایش تعداد عناوین و شمارگان روزنامه ها ؛ گرایش بیشتر مردم به خواندن مطالب سیاسی و اجتماعی و نیز تقویت و گسترش چاپ در ایران بود. چاپ ژلاتینی ؛ که بعدأ جای خود را به روش استنسیلی داد؛ احتمالأ از اواخر عصر ناصری ؛ و همزمان با آغاز تحرکات سیاسی تازه ؛ برای تکثیر اعلامیه های پنهانی؛ نامه های سرگشاده و شب نامه های سیاسی مورد استفاده قرار گرفت و ظاهرأ چاپخانه های مخفی کوچکی برای چاپ ژلاتینی تشکیل شده بود.

چاپخانه مجلس شورای ملی ؛ مدت کوتاهی پس از تشکیل مجلس اول ؛ به منظور چاپ و نشر روزنامه و نیز مطالب اختصاصی خود مجلس ؛ به سرعت تأسیس شدو در مدت کوتاهی به بزرگترین چاپخانه کشور تبدیل گردید.

چاپخانه مجهز دیگری بنام چاپخانه شاهنشاهی ؛ به سرپرستی " عبدالله خان قاجار " که مدیریت او در صنعت چاپ معروف بوده است ؛ پس از استقرار مشروطیت تأسیس شد و تا 1328 فعال بود.

در دوره " محمد علی میرزا " ؛ استفاده از چاپخانه های سربی اختصاصی و غیردولتی به جای چاپخانه های سنگی دولتی معمول شد ؛ بطوری که بنا به تخمین حوالی سال 1330 معدودی چاپخانه سنگی به فعالیت ادامه می دادند.

در سالهای 1307 ؛ 1310 ؛ 1317 برای چاپ و نشر کتابهای درسی ذر سراسر کشور و به شیوه ای نو اقدام شد.

تأسیس " دانشگاه تهران " و نهادهای جدید آموزشی در این عصر ؛ همراه با دولت و ارتش رو به گسترش ؛ نیاز به چاپ برخی مطالب را در مقیاسی وسیعتر فراهم آورد. تأسیس چندین چاپخانه دولتی و وابسته به دولت ؛ مانند :

چاپخانه ارتش ؛ چاپخانه بانک ملی ؛ چاپخانه دخانیات ایران ؛ چاپخانه راه آهن و مانند اینها ؛ حاصل نیاز دولت به تأمین احتیاجات خود در زمینه چاپ بطور مستقل بود.

از سال 1320 تا 1332 ؛ به رغم مداخلات ادواری حکومت و ممیزی های موقت ؛ چاپ و نشر تقریبأ آزاد بود . شمار مطبوعات که در ابتدای دوره رضاشاه کاهش یافته بود ؛ پس از سقوط او مجددأ افزایش یافت.

چاپخانه " تابان " ؛ بعنوان نخستین چاپخانه خصوصی که به دستگاههای جدید و خودکار مجهز شد ؛ در همین سالهای پس از جنگ ؛ تحولی چشمگیر را از سر گذراند. چاپخانه " بانک ملی " هم به دستگاههای ملخی جدید مجهز گردید. چاپخانه " اطلاعات " هم که بیش از 1320 چاپخانه بزرگی بود؛ مجهزتر گردید.

در دهه 1330 ؛ دستگاههای افست رتانیو و دورنگ و چهاررنگ جدید به ایران وارد شد و تحولی فنی در چاپ به بار آورد. چاپخانه های افست ؛ روزنامه " کیهان " و "سپهر " مهمترین چاپخانه های آن دهه بشمار می آیند.

در دهه 1340 چاپ وارد مرحله ی تازه ای شد و انتشار کتابهای درسی در هیأتی جدید؛ کتابهای ارزان قیمت جیبی و شماری نشریه و گسترش آموزشهای چاپ بر رونق آن افزود.

تا حدودی نیمه دهه 1340؛آموزش چاپ در ایران به شیوه استادی - شاگردی و از طریق چاپخانه ها انتقال می یافت در 1344؛ رشته چاپ در هنرستان فنی تا مقطع دیپلم فنی دایر شد. از 1345 به بعد؛ هر سال چند تن برای فراگرفتن فنون جدید چاپ به " اتریش " اعزام می شدند.

در جریان انقلاب اسلامی 1357 چاپخانه ها یکی از مهمترین و حساس ترین کانون های فعالیت برضد حکومت پهلوی بودند. از خروج " محمدرضا " پهلوی از ایران در دی 1357 تا آغاز تجاوز نظامی عراق به خاک ایران در پایان شهریور 1359؛ بیش از 350 عنوان روزنامه در ایران چاپ شده است.

چاپ در ایران از 1357 به این سو بطور کلی براثر چند عامل رو به رشد نهاده است: افزایش عناوین کتاب ونشریه؛ گسترش آموزش چاپ؛انتشار نشریه های تخصصی در این زمینه؛ گسترش و تقویت صنف چاپ و صنف های وابسته؛ ورود تجهیزات و فنون جدید چاپ؛ به ویژه استفاده از رایانه و دستگاهها و شبکه ها و نظام های رایانه ای که انقلابی در اطلاعات و ارتباطات در سطح جهانی به بار آورده است؛ توسعه دانشگاهها و آموزش عالی؛ افزایش جمعیت و رشد سریع نسل جدید لازم التعلیم و نیاز به چاپ منابع جدید؛ گسترش نهضت سوادآموزی و نظایر اینها.

در سال 1371 روش چاپ رنگی در مطبوعات به کار گرفته شد. روزنامه " همشهری نخستین روزنامه رنگی ایران است. در همین سال آیین نامه جدیدی در خصوص تأسیس چاپخانه ها و واحدهای وابسته و چگونگی نظارت برآنها به تصویب رسید.

در زمینه چاپ؛ 3 نشریه تخصصی و نیمه تخصصی انتشار می یابد؛ " ماهنامه صنعت چاپ " - " ماهنامه چاپ و بسته بندی " - " ماهنامه چاپ و انتشار "

چاپ تمبر؛ اوراق بهادر؛ اسناد؛ برگه های عوارض و نظایر اینها در چاپخانه های دولتی و تحت مقررات خاصی انجام میگیرد. چاپخانه ویژه چاپ اسکناس در 1361 تأسیس و سال بعد به بهره برداری رسید و از 1367 اسکناس کشور کلأ در این چاپخانه چاپ شده است.

عکس/تاریخچه صنعت چاپ در ایران