نگاهی به سیاست کشف حجاب آتاتورک

ترکیه را می‌توان از کشورهای پیشگام در کشف حجاب دانست. کشف حجاب در ترکیه بعد از جنگ جهانی اول و توسط فردی به نام مصطفی کمال پاشا، ملقب به آتاتورک اتفاق افتاد. آتاتورک، پرووژه کشف حجاب را در چندین مرحله انجام داد و در نهایت به هدفی که می‌خواست رسید. هدف نهایی او حذف حجاب از زنان بود که در کشورهای اسلامی یک تابو محسوب می‌شد. هر چند یش از آتاتورک، امان‌الله خان در افغانستان، گام‌هایی را در این زمینه برداشته بود. با این حال سیاست آتاتورک در اجرای این قانون با مشکلات و مخالفت‌هائی نیز همراه بود. شرح اجرای این سیاست و مخالفت‌های صورت گرفته با آن موضوعی است که در ادامه به آن پرداخته شده است.

آتاتورک و برنامه‌های او برای کشف حجاب
آتاتورک در اکتبر 1923 با برچیدن بساط خلافت به قدرت رسید. او پس از جنگ جهانی اول در رأس افسران جوان ناسیونالیست، طی کودتایی امپراتوری عثمانی را منحل کرد و با تشکیل دولت موقت انقلابی در آنکارا، جمهوری ترکیه را بنا نهاد. مصطفی کمال سپس، سلطنت و خلافت را در امپراتوری عثمانی که جز سرزمین کنونی ترکیه چیزی از آن باقی نمانده بود لغو کرد و در سال 1923م به عنوان اولین رئیس جمهور ترکیه انتخاب شد.¹

آتاتورک، بعد از به قدرت رسیدن، دست به اقدامات و اصلاحات گسترده‌ای در زمینه امور داخلی و خارجی زد. سیاست‌های آتاتورک در زمینه داخلی و خارجی، علیرغم تفاوت‌های بارزی که داشت، دارای یک وجه اشتراک بود و آن دین‌زدایی و استقرار سیستم سکولاریسم و لائیک بود. ساختار سیاسی لائیک برگرفته از الگوهای غربی بود و در هر دو بعد بر محورهای مهمی قرار داشت. با این حال هیچ یک از سیاست‌های او به اندازه کشف حجاب، چالش‌برانگیز و پرسر و صدا نبود. اما نکته جالب در مورد سیاست کشف حجاب و یا تغییر لباس این است که این سیاست ابتدا لباس و پوشش مردان را مورد هدف قرار داد.

آتاتورك در اجرای سیاست متحدالشکل کردن لباس مردان، نخست به سـراغ سـرپوش مـردان «فینـه» رفت و به شهرهاي مختلف از جمله شهر مذهبی«کاستامونو» مسافرت کرد و با کلاه لبه‌دار یا بـدون کلاه به سخنرانی پرداخت. وي در سخنرانی‌هاي خود بر این نکته تأکید مـی‌کـرد کـه فینـه سرپوشـی اسلامی یا ترکی نیست، از یونانیان اقتباس شده است و هـیچ ارتبـاطی بـا مـذهب نـدارد. لـذا از مـردم می‌خواست کلاهاي لبه‌دار بر سر بگذارند. به هر حال در نوامبر 1925 استفاده از فینه و سـایر کـلاه‌هـاي بی‌لبه ممنوع گردید و در مقابل پوشیدن لباس‌هاي اروپایی، کت و شلوار با کلاه پاشـو، مـورد تـشویق و قرار گرفت.²

بعد از اجباری شدن این قانون، عده زیادی از مردم دست به اعتراض زدند. شدیدترین اعتراضات در شهر قیصریه انجام شد. در این اعتراض، حدود 45 نفر از اهالی شهر قیصریه در حالی که عمامه به سر داشتند با انجام راهپیمایی صلح‌آمیز و بدون ارتکاب هرگونه حرکت خشـونت‌آمیـز یـا افراطـی، بـه پوشـیدن کـلاه غربـی اعتراض کردند. رهبر جنـبش یکـی از شـیخ‌هـاي نقشـبندیه بـه نـام احمـدهـادي بـود. او مکـررا می‌گفت که قانون بعدي دولت کشف حجاب زنان است.به دنبال انجام این تظاهرات به سرعت دادگاه استقلال تشکیل شد و شیخ احمدهادي و 4 تن از همکارانش به جرم اعتراض بـه کـلاه به مرگ محکوم شدند.³

احتمالا این سیاست، یادآور سیاست‌های متحدالشکل کردن لباس‌ها و کشف حجاب توسط رضاشاه است. البته طبیعی است که این مقایسه پیش آید؛ زیرا رضاشاه، سیاست کشف حجاب را با تاسی از آتاتورک به اجرا گذارد و دقیقا همان مسیری را پیش گرفت که آتاتورک پیش از او طی کرده بود. با این حال بعد از مردان، روحانیون به عنوان دومین گروه هدف آتاتورک، مشمول تغییر سبک پوشش قرار گرفتند. بر اساس سیاست آتاتورک، روحانیون نیز وادار به قبول شرایط جدید شـدند و پوشـیدن هـر نـوع لباس مذهبی خارج از مسجد و کلیسا ممنوع گردید.⁴
آتاتورک، حذف روحانیون از قدرت را بزرگترین اقدام برای اجرای سیاست‌های سکولاریستی خود می‌دانست. او به رضاخان توضیح داد که برای غربی کردن مسلمانان، بی‌حجاب نمودن زنان و آزاد گذاشتن و بی‌دینی مردم، یک راه‌حل وجود دارد و آن هم قطع نفوذ روحانی پیشوایان دینی مردم است و او این کار را کرده است به طوری که دیگر هیچ فرد روحانی در ترکیه وجود ندارد و حتی پوشیدن لباس روحانیت نیز در آن کشور جرم است.⁵

کشف حجاب اجباری زنان در ترکیه
زنان، سومین گروهی بودند که مجبور به کشف حجاب اجباری شدند. سیاست آتاتورک در مورد کشف حجاب زنان در حالی صورت گرفت که در همه کشورهای اسلامی، حجاب زنان موضوعی پذیرفته شده بود و نسبت به خدشه‌دار شدن آن حساسی وجود داشت. با این حال، مطابق با سیاست جدید آتاتورک، نه تنها زنان مجبور به کنار گذاشتن اجباری روبند، نقاب و... شدند؛ بلکه داشتن حجاب در اماکن دولتی نیز ممنوع شد.
بعد از کشف حجاب زنان، در سال1925مصطفی کمال و مقامات عالی رتبه کشوري همراه با همسرانشان در کلوپ رقص حاضر شدند و این در حالی بود که کمتر کسی زن و شوهر را همراه با یکدیگر در مجامع عمومی می‌دید. به دنبال حمایت مصطفی کمال کلوپ‌هاي رقص در بسیاري از شهرهاي ترکیه افتتاح شد.⁶
اما نکته جالب در رابطه با تصویبنامه دولت در مورد منـع حجـاب این است که تصویب‌نامه فوق هرگـز بـه مجلـس نرفت و مستقیما اعمال شد، چرا که مجریان آن، از مخالفت نماینـدگان و ناکـام مانـدن طـرح بیمنـاك بودند . آتاتورك در این مورد نیز جانب احتیـاط را رعایـت کـرد و ، نخـست زمینه‌هاي روانی و اجتماعی آن را فراهم ساخت و سـپس بـا قاطعیـت، آنرا بـه مرحلـه اجـرا درآورد.⁷

سخن نهایی
کشف حجاب در ترکیه نیز به مانند ایران با مخالفت بسیاری از افراد و گروه‌های مذهبی- سنتی همراه بود. اکثر جمعیت ترکیه را نیز مسلمانان تشکیل می‌دادند و از این رو اصلاحات اجباری آتاتورک برای آنان قابل تحمل نبود. با این حال، اقدامات آتاتورک در زمینه کشف حجاب یک تفاوت اساسی با کشف حجاب در ایران داشت و آن اینکه سیاست آتاتورک تنها به اماکن دولتی محدود بود. در سایر اماکن، زنان حق استفاده از حجاب را داشتند. در حالی که اقدامات رضاشاه گستردگی بیشتری داشت. با این حال، اجرای این سیاست در هر دو کشور، علیرغم آنکه به طرقدارای برخی از افراد و گروه‌ها منجر شد، مخالفان زیادی را نیز به همراه داشت.

منابع

بانک جامع مناسبت‌ها، شمسی، قمری، میلادی، ‫اصفهان‫: مرکز تحقیقات رایانه‌ای قائمیه اصفهان ‫، 1390؛ صص 3053- 3054.
حامد عمویی، «بررسی مقایسه‌اي سیاست‌هاي فرهنگی و اجتماعی در ایران و ترکیه: مطالعه تطبیقی دوره رضاشاه و آتاتورك» فصلنامه تخصصی علوم سیاسی، سال هشتم،شماره بیستم، (پاییز1391) ص 217.
حمید نساج، «مقایسه نوسازي ایران و ترکیه در دوران رضاشاه و آتاتورك»، فصلنامه پژوهش‌های راهبردی سیاست، سال دوم،شماره 5، (تابستان 92) ص 116
عمویی، همان، ص 217.
نعمت‌الله حسینی، مردان علم در ميدان عمل، جامعه مدرسين حوزه علميه قم، دفتر انتشارات اسلامي, 1371؛ ص 309.
نساج، همان، صص 109- 110.
عمویی، همان، ص 217.