مالیات از زمان وصول تا تنظیم و خرج آن

منبع درآمد قاجاریان از منابع متعددی تأمین می‌شد، با این حال بخش اصلی درآمدهای حکومتی را مالیات شکل می‌داد که از راه‌های مختلف و گروه‌های متعدد دریافت می‌شد. در مقابل مالیات جمع‌آوری شده خود در راه‌های مختلف هزینه می‌شد که بخش مهمی از آن به صورت انعام به گروه‌های مهم تخصیص می‌یافت:
«رؤسای قبائل درعوض قسمت اعظم مالیات خود، اسب و اغنام و احشام و نمد و قالی و اشیاء دیگر می‌دهند و فقط چند سالی بیش نیست که اعليحضرت حکم فرموده‌اند که باید لااقل يك خمس نقدأ تأدیه شود. این مالیات که به مبالغ معینه سابق و عوائد مختلفه‌ای که از بین رفته اضافه شود مالیات ایران را از ۷۰ به ۸۰ میلیون فرانك می‌رساند که نظر به کثرت مخارج وصول مالیات مضاعف این مبلغ را باید محسوب داشت و با همان پادشاه باید قشون خود را تنظیم و مخارج خانه خود را تأدیه کند بانضمام انعام‌هائی که غالباً مبالغ هنگفتی است به کسانی که خدمات شایانی کرده‌اند بدهد و اما مخارج مؤسسات عمومی مانند مدارس عالیه و مساجد و قلاع و قنوات و پل‌ها اغلب بعهده ایالات است که طبیعتاً بد نگاهداری می‌کنند. حکام هم مآلی جز آکندن مال ندارند که علاوه بر نفع شخصی مبلغی از آن را صرف اهداء به بزرگان و غلامان شاه یا بالاخص حاملین فرامین که نزد آنان اعزام می‌شوند کنند چه طبقه اخیر را عموماً انعامی متناسب با مأموریتی که دارند باید داد و غالباً راجع‌به اموری است که قبلاً انجام شده است.»

منبع: پیرآمده ژوبر، مسافرت به ارمنستان و ایران، ترجمه محمود هدایت، تهران، شرکت چاپخانه تابان، 1322، صص 143- 144