تعزیه و شبیه خوانی در دهه عاشورا در دوره قاجاریه

منظره‌ای که مرا بیشتر جلب نمود جنگی است که بین پیروان علی (ع) و لشگر یزید می‌شود. این منظره چنان اثر می‌کرد که انسان بشک می‌افتاد نکند حقیقی باشد...

در تاریخ معاصر ایران، دربار ناصرالدین شاه قاجار به دلیل داشتن خدم و حشم، نوکران و کنیزان متعدد مشهور است. با این تفاسیر فرزندانی در دربار پهلوی از نوکران و چاکران درباری متولد می شدند که به غلام بچه مشهور بودند و از همان دوران کودکی آماده نوکری شاه قاجار می شدند. صادق خان یکی از این غلام بچه ها بود . . .

الکساندر خوتسکو ایران شناس لهستانی بود که تحصیلات خود را در شهر سن پترزبورگ به پایان برد و سپس وارد خدمت تزاری روسیه شد. خوتسکو در دهه 1830 میلادی/ 1245 قمری و در زمان فتحعلی شاه قاجار به عنوان نایب سفارت یا کنسول روسیه وارد ایران شد و در تهران اقامت نمود . . .

در دوره قاجار مجالس روضه زنان با خواننده زن متداول و معموال بود. در دوران ناصرالدین شاه، مشارکت زنان در مراسم تعزیه و دسته گردانی دیده می شود و نوحه سرایی توسط بانوان این دوره رایج بوده است. در روز سوم محرم هر سال، علم شاه را که پنجه بزرگی از زر ناب بر سرش نصب بود، به اندرونی می بردند . . .

سرلوییس پلی دیپلمات انگلیسی در مقدمه نمایشنامه مذهبی حسن و حسین می نویسد: «اگر موفقیت یک نمایش به میزان تاثیراتی باشد که بر خوانندگان یا تماشاگران خود می گذارد؛ هیچ نمایشی تاکنون موفق تر از تراژدی جهان اسلام یعنی تراژدی حسین(ع) نبوده است» . . .

تئاتر دارای صحنه گرد مرکزی در کامل ترین شکل، در زاویه 360 درجه ، بهترین فضای ممکن نمایشی برای حضور بازیگر و شی تئاتری بر صحنه است. جالب است که فضای تئاتری تعزیه و سایر شکلهای نمایش سنتی ایران فضایی دایره ای است . . .

در سال 1248 شمسی برابر با 1869 میلادی به دستور ناصرالدین شاه و مباشرت دوستعلی خان معیرالممالک، عظیم ترین نمایشخانه همه اعصار تاریخ ایران یعنی تکیه دولت در زاویه جنوب غربی کاخ گلستان با گنجایش بیست هزار نفر و صرف مبلغی معادل 150 هزار تومان ساخته شد.

تعزیه و تعزیه خوانی در طول تاریخ ایران همواره مورد اقبال عمومی جامعه ایران قرار گرفته است و صرف نظر از تاثیرات درونی و ذهنی در بیننده، در زبان محاوره ای مردم ایران سخت موثر افتاده و اصطلاحات فراوانی را به فرهنگ عامه ایران افزوده است که بد نیست اشاراتی به آن شود.

در مورد نقش تعزیه در حفظ و اشاعه موسیقی ایرانی گفته شده است که تعزیه یکی از بهترین وسایلی بود که موجب حمایت و حفظ قسمتی از نغمات ملی ایران گردید.

هفتم محرم الحرام 1306 قمری بود و ناصرالدین شاه در کتاب خاطراتش اینگونه نوشته که : تعزیه اول {ماجرای} سلیمان شد وقتی که سلیمان حیوانات را خواست که آمدند ، میمون ها پیش آقا دایی را با چهار خرس و یک دانه بزرگ و یک دانه وسط و یک دانه کوچک در آبدارخانه داشتیم .

مراسم ویژه عزاداری در تکیه دولت از روز اول محرم و با حضور ده‌ها روضه‌خوان که برای گرم کردن مجلس یکی پس از دیگری به منبر می‌رفتند آغاز می شد و آنان اشعاری در رثای سیدالشهدا(ع) با صدایی خوش قرائت می کردند و در ادامه با حضور ناصرالدین شاه مراسم تعزیه خوانی آغاز می شد و تعزیه خوان ها در سکوی مرکزی تکیه به نقل و اجرای مصیبت عاشورا می‌پرداختند.

گفته می شود مراسم ویژه عزاداری در تکیه دولت از روز اول محرم و با حضور ده‌ها روضه‌خوان که برای گرم کردن مجلس یکی پس از دیگری به منبر می‌رفتند آغاز می شد و آنان اشعاری در رثای سیدالشهدا(ع) با صدایی خوش قرائت می کردند و در ادامه با حضور ناصرالدین شاه مراسم تعزیه خوانی آغاز می شد و تعزیه خوان ها در سکوی مرکزی تکیه به نقل و اجرای مصیبت عاشورا می‌پرداختند....

تعزیهٔ زنانه نمایش تعزیه‌ای است که روزگاری به وسیلهٔ زنان و برای تماشاگران زن، معمولاً در دنبالهٔ مجالس روضه‌خوانی اجرا می‌شد و تنها به صورت کاری تفننی بر جا ماند و عمومیت و توسعه‌ای نیافت.

ابوالفضل حاج علیخانی معتقد است اگر به آموزش وحفظ نمایش‌های ایرانی توجه‌ نشود طولی نمی‌کشد این نمایش‌ها در قالب موزه‌ای قرار می‌گیرند.

تصاویر زیر نمونه ای از عزاداری های مردم سلطانیه زنجان در دهه شصت را نشان می دهد.

تعزیه (یا شبیه خوانی)، نوعی نمایش مذهبی و سنّتی ایرانی شیعی، عمدتاً درباره شهادت امام علی و امام حسین (ع) و مصائب اهل بیت است.