روزشمار مبارزه یک ملت

۱۲۷۵: ترور ناصرالدین‌شاه
ناصرالدین شاه به دست میرزارضا کرمانی ترور شد.

۲۰ آذر ۱۲۸۴: اقدام علاءالدوله در به چوب بستن تجار
علاءالدوله، حاکم تهران، به بهانۀ گرانی قند چند تن از تاجران سرشناس را احضار کرد و به چوب بست.

۲۲ آذر ۱۲۸۴: مهاجرت صغری
روحانیان تهران در اعتراض به اقدامات عین‌الدوله، صدراعظم وقت، به حرم عبدالعظیم رفتند. آنها در آنجا تحصن کردند و خواستار عزل علاء‌الدوله، اخراج نوز بلژیکی و تأسیس عدالتخانه شدند. در پی این تحصن، مظفرالدین‌شاه اعلامیه‌ای مبنی بر تأسیس «عدالتخانه» صادر کرد که در آن از «تأسیس عدالتخانۀ دولتی برای اجرای احکام شرع و قانون معدلت اسلامیه که عبارت از تعیین حدود و احکام شریعت مطهر است» صحبت می‌شد. افزون‌بر‌این، شاه حاکم تهران را هم عزل کرد.

۷ اردیبهشت ۱۲۸۵: تعلل عین‌الدوله در تأسیس عدالتخانه
عین‌الدوله، صدراعظم وقت، به‌رغم دستور شاه، در ایجاد عدالتخانه تعلل ورزید. به همین دلیل آزادی‌خواهان وی را خائن خواندند و برای نشان دادن مخالفت خود با او، به قیام و تحصن دست زدند و خواستار عزلش شدند.

۱۹ تیر ۱۲۸۵: به قتل رسیدن طلبۀ جوانی به نام عبدالحمید
وقتی شیخ محمد سلطان الواعظین، از وعاظ نسبتاً مهم تهران، در قشونخانه بازداشت شد، آیت‌الله بهبهانی به طلاب خود فرمان داد به ساختمان قشونخانه حمله کنند و شیخ را رها سازند. در این اقدام سید عبدالحمید، طلبۀ جوان، به قتل رسید. همین مسئله سبب شد گروه وسیعی به تحصن در مسجد جامع تهران دست زنند. در میان این تحصن‌کنندگان سید محمد طباطبایی، سید عبدالله بهبهانی نیز حضور داشتند.

۲۳ تیر ۱۲۸۵: مهاجرت کبری
پس از بی‌توجهی عین‌الدوله به تحصن مسجد جامع، و خشونت وی نسبت به مردم تظاهرکننده، علما، برای شدت بخشیدن به جنبش راهی قم شدند و این گونه به تحصن خود ادامه دادند.

۲۶ تیر ۱۲۸۵: پیوستن آیت‌الله نوری به متحصنان
شیخ فضل‌الله نوری سه روز پس از حرکت سیدین بهبهانی و طباطبایی عازم قم شد و با حرکت وی، انبوه علما و روحانیان پایتخت در برابر عین‌الدوله موضع گرفتند و نسبت به نهضت همدلی نشان دادند.

۲۸ تیر ۱۲۸۵: تحصن در سفارت بریتانیا
نخست حدود پنج‌هزار نفر از نیروهای انقلابی در باغ سفارت بریتانیا در تهران تحصن کردند، اما در ۷ مرداد تعداد آنها به دوازده‌هزار نفر و در ۱۱ مرداد به چهارده‌هزار نفر رسید.

۷ مرداد ۱۲۸۵: عزل عین‌الدوله
در این روز مظفرالدین‌شاه عین‌الدوله را از صدارت عزل کرد و مشیرالدوله را به جای او به صدارت‌عظمایی گماشت.

۱۳ مرداد ۱۲۸۵: موافقت شاه با تشکیل مجلس
مظفرالدین‌شاه طی صدور فرمانی با تشکیل مجلس موافقت کرد، اما بعضی از مشروطه‌خواهان این فرمان را نپذیرفتند؛ زیرا عبارت «ملت ایران» در آن نیامده بود.

۱۴ مرداد ۱۲۸۵: صدور اعلامیه‌ای از سوی شاه در تشکیل مجلس شورای اسلامی
به‌رغم موافقت شاه با برپایی مجلس، عده‌ای از مشروطه‌خواهان با این اعلامیه مخالفت کردند و خواستار استفاده از عبارت «مجلس شورای ملی» به جای «مجلس شورای اسلامی» شدند.

۱۸ مرداد ۱۲۸۵: توافق بر سر تشکیل مجلس شورای ملی
در این روز سرانجام بر سر تشکیل مجلس شورای ملی توافق شد، اما تاریخ رسمی این فرمان شاه ۱۳ مرداد، که مصادف با سالروز تولد ایشان بود، تعیین گردید.

۱۴ مهر ۱۲۸۵: افتتاح مجلس شورای ملی
انتخابات مجلس شورای ملی در تهران پایان یافت و نخستین جلسۀ آن برگزار شد.

۲۳ آبان ۱۲۸۵: پیشنهاد تأسیس بانک ملی
به دلیل وضعیت نامناسب مالی کشور و تهی بودن خزانه وزیر مالیۀ وقت،‌ میرزا ابوالقاسم‌خان ناصرالملک،‌ در جلسۀ مجلس پیشنهاد استقراض از دولت‌های خارجی را مطرح کرد که با مخالفت نمایندگان مجلس روبه‌رو شد و آنها برای اصلاح این وضع پیشنهاد تأسیس بانک ملی را مطرح نمودند.

۸ دی ۱۲۸۵: امضای قانون اساسی
قانون اساسی مشروطه، که تا حدودی متأثر از قانون اساسی ۱۸۳۱م بلژیک و ۱۸۷۹م بلغارستان بود، فقط یک هفته قبل از مرگ مظفرالدین‌شاه به امضا رسید.

۱۸ دی ۱۲۸۵: مرگ مظفرالدین‌شاه
مظفرالدین شاه بر اثر بیماری در ۵۴ سالگی در گذشت.

۲۸ دی ۱۲۸۵: و بر تخت نشستن محمدعلی‌شاه
در این روز محمدعلی شاه تاجگذاری کرد،‌ اما در جشن تاجگذاری او نمایندگان مجلس دعوت نشدند.

۲۰ خرداد ۱۲۸۶: پذیرش پیشنهاد شیخ نوری دربارۀ متمم قانون اساسی
در این تاریخ تندروان حاضر در مجلس برخلاف میلشان پذیرفتند که نظر شیخ فضل‌الله را مبنی بر نظارت مجتهدان بر مصوبات مجلس، در متمم قانون اساسی بگنجانند.

اواخر خرداد و اوایل تیر ۱۲۸۶: ضدیت با مشروطه
عده‌ای از هواداران شیخ فضل‌الله نوری با برگزاری مجالس عزاداری در ایام فاطمیه، در منابر به طرفداری از آرای شیخ مبنی بر لزوم اصلاح مشروطیت سخنرانی کردند.

۲۹ خرداد ۱۲۸۶: مهاجرت شیخ فضل الله به حرم عبدالعظیم
شیخ نوری برای جلوگیری از انحراف مشروطیت از مسیر اصیل اسلامی آن، همراه جمع چشمگیری از علما و روحانیان، در حرم حضرت عبدالعظیم بست نشست و تا ۲۵ شهریور در آنجا ماند.

۲۸ خرداد ۱۲۸۶: حمایت علمای نجف از شیخ نوری
آیات عظام خراسانی و مازندرانی، با ارسال تلگراف، موافقت خود را با دیدگاه آیت‌الله نوری دربارۀ نظارت پنج تن از مجتهدان طراز اول بر مصوبات مجلس اعلام کردند.

۶ مرداد ۱۲۸۶: انتشار لایحه از سوی شیخ فضل‌الله نوری
در این زمان شیخ فضل‌الله، که در حرم حضرت عبدالعظیم تحصن کرده بود، لایحۀ خود را در انتقاد از انحراف مشروطه منتشر کرد.

۸ شهریور ۱۲۸۶: ترور امین‌السلطان
در این روز امین‌السلطان، صدراعظم وقت، در هنگام خروج از مجلس به دست عباس‌آقا، یکی از اعضای مجاهدین، به قتل رسید. طراح این سوء قصد حیدرخان عمواوغلی معرفی شد.

۱ مهر۱۲۸۶: ارسال متن فارسی معاهدۀ ۱۹۰۷ میان انگلیس و روسیه به وزارت خارجه ایران
انگلیس و روسیه بعد از یک قرن رقابت در این سال در برابر نیروی توفنده و تازه نفسی به نام آلمان اختلافات خود را ــ بیشتر به وساطت فرانسه ــ کنار گذاشتند و ایران را به سه منطقه تقسیم کردند: یک منطقۀ بی طرف و دو منطقۀ نفوذ شمال (برای روسیه) و جنوب (برای انگلیس). این توافق به قرارداد ۱۹۰۷ معروف شد.

۱۵ مهر ۱۲۸۶: تصویب متمم قانون اساسی
متمم قانون اساسی که شامل ۱۰۵ ماده بود در نخستین سالگرد مجلس به تصویب رسید.

۱۹ آبان ۱۲۸۶: وعدۀ محمدعلی‌شاه مبنی بر حمایت از مجلس
در این روز محمدعلی‌شاه در مجلس حضور یافت و حمایت خود را از این نهاد اعلام کرد.

۲۳ آذر ۱۲۸۶: عزل وزرا و عکس‌العمل انجمن‌های مشروطه خواه
در این تاریخ محمدعلی‌شاه در برابر تقاضای نمایندگان مبنی بر اخراج سعدالدوله از دربار، ناصرالملک رئیس‌الوزرا را زندانی کرد، وزیران را عزل نمود و علاءالدوله را که از سوی نمایندگان برای میانجیگری به دربار رفته بود دستگیر کرد. ازهمین‌رو فعالان جوان انجمن‌ها به کمک نمایندگان آمدند و مجلس را سنگربندی کردند.

دی ۱۲۸۶: تجمع مردم در میدان توپخانه
شیخ فضل‌الله در این اجتماع مفهوم مساوات را ارتداد اجنبی دانست.

۱ دی ۱۲۸۶: تسلیم شدن شاه و تن دادن او به تقاضاهای مجلس
محمدعلی‌شاه زمانی که با حمایت گستردۀ مردم از مجلس روبه‌رو شد بار دیگر پشت قرآن را امضا کرد و متعهد شد که از مجلس حمایت کند. افزون‌بر‌این به تبعید سعدالدوله رضایت داد.

۸ اسفند ۱۲۸۶: سوء قصد به جان شاه
در این روز بمبی در اتومبیل جلوی کالسکۀ محمدعلی‌شاه منفجر شد که به کشته شدن دو تن از ملازمان او و مجروح شدن عده‌ای منجر گردید. در پی این اقدام حیدرعمواغلی، که مسبب این حادثه شناخته شده بود، دستگیر شد، اما در پی تهدید انجمن‌ها شاه به آزادی او تن داد.

۱۴ خرداد ۱۲۸۷: استقرار محمدعلی‌شاه در باغ شاه واقع در حومۀ تهران
پس از ورود شاه به این باغ، هواداران مجلس که از حملۀ احتمالی قزاق‌ها به مجلس بیمناک بودند ساختمان مجلس را احاطه کردند.

۲۲ خرداد ۱۲۸۷: درخواست‌های شاه
در این روز شاه درخواست‌های خود را مبنی بر بازداشت و تبعید جمعی از تندروان مانند میرزا جهانگیرخان شیرازی (سردبیر نشریۀ صوراسرافیل)، سیدجمال‌الدین واعظ، ملک‌المتکلمین و … مطرح کرد. او در ۳۰ خرداد خواسته‌های خود را از مجلس افزایش داد و خواهان اختیاراتی شد که مغایر با قانون اساسی بود؛ از‌همین‌رو نمایندگان از پذیرش آنها سرباز زدند.

۲ تیرماه ۱۲۸۷: به توپ بستن مجلس
قزاق‌ها به رهبری لیاخوف روسی و به دستور محمدعلی‌شاه به روی مشروطه‌خواهان مسلح و سنگرگرفته در مجلس، آتش گشودند و مجلس اول را تعطیل کردند. در پی این اقدام دوره‌ای از استبداد آغاز شد که به استبداد صغیر معروف گردید.

۲۸ مرداد ۱۲۸۷: محاصرۀ تبریز
نیروهای سلطنتی پس از به توپ بستن مجلس، به محاصرۀ شهر تبریز، که مجاهدان آن به حمایت از مجلس برخاسته بودند، اقدام کردند.

۳ مهر ۱۲۸۷: شکست موقت نیروهای سلطنتی در تبریز
در این ماه نیروهای مجاهد تبریز توانستند نیروهای سلطنتی را شکست دهند. حکومت روسیه، که با شنیدن این خبر به هراس افتاده بود، به بهانۀ محافظت از جان و مال اتباع روسیه تهدید کرد که به این خطه از خاک ایران نیرو خواهد فرستاد.

۲۲ آبان ۱۲۸۷: تشکیل جلسه در باغ شاه
در این جلسه شیخ فضل‌الله و یارانش با مشروطه مخالفت کردند و اعلام نمودند که ادامۀ مشروطه موجب از بین رفتن تدریجی اسلام و کشور خواهد شد.

۶ دی ۱۲۸۷: هواداری صمصام‌السلطنه از مشروطیت
صمصام‌السلطنه، رئیس سابق ایل بختیاری که در پی فرمان شاه از ریاست این ایل عزل شده و مقام خود را به برادر واگذار کرده بود، اصفهان را تصرف کرد و هواداری خود را از مشروطیت اعلام نمود.

۱۹ دی ۱۲۸۷: ترور شیخ فضل‌الله
مخالفان شیخ که از تحریم مشروطه از سوی وی و یارانش ناخشنود بودند تصمیم به ترور او گرفتند. طرح ترور شیخ فضل‌الله در سفارت انگلیس و توسط کسانی چون حسینقلی خان نواب تهیه شد و کریم دواتگر آن را شب‌هنگام، زمانی که شیخ قصد بازگشت به منزل را داشت، به اجرا درآورد. گلوله‌ای که او به سمت شیخ نوری نشانه رفته بود به پای چپ ایشان اصابت کرد و سبب شد شیخ بر زمین افتد، اما همراهان ایشان توانستند ضارب را دستگیر کنند.

بهمن ۱۲۸۷: نگارش رسالۀ «مقیم و مسافر»
این رساله را حاج آقا نورالله اصفهانی در دورۀ استبداد صغیر در دفاع از مشروطه به نگارش درآورد.

فروردین ۱۲۸۸: انتشار کتاب«تنبیه‌الامه و تنزیه‌المله»
«تنبیه‌الامه و تنزیه‌المله فی الزوم مشروطیه الدوله المنتخبه لتقلیل الظلم علی افراد الامه و ترقیه المجتمع» در دورۀ به توپ بستن مجلس و تعطیلی کامل مشروطه توسط علامه نائینی نگاشته شد. تقریظ دو تن از علمای بزرگ وقت، آیت عظام خراسانی و مازندرانی، بر این کتاب و اعلام منطبق بودن مندرجات آن بر شرع مبین از سوی ایشان، اهمیت و غنای محتوایی آن را نشان می‌دهد.

بهمن ۱۲۸۷ ـ فروردین ۱۲۸۸: تشکیل حکومت انقلابی در بسیاری از شهرها
در بسیاری از شهرهای ایران ازجمله گیلان، شیراز، همدان، بوشهر و بندرعباس، نیروهای مشروطه‌خواه حاکمان درباری ایالت یا ولایتشان را خلع کردند و ادارۀ شهر را به دست گرفتند.

۳ اردیبهشت ۱۲۸۸: خاتمۀ محاصرۀ تبریز
در این تاریخ محمدعلی‌شاه به محاصرۀ تبریز پایان داد و عفو عمومی اعلام کرد، اما این کار برای جلوگیری از مداخلۀ نظامی روسیه دیر بود.

۸ – ۵ اردیبهشت ۱۲۸۸: ورود نیروهای روس
سربازان روسی به فرماندهی ژنرال زنارسکی از مرز گذشتند و با چراغ سبز انگلیس، وارد خاک تبریز شدند. هرچند ورود این نیروها مردم تبریز را از گرسنگی نجات داد، وضعیت را برای انقلابی‌ها وخیم‌تر کرد؛ زیرا قوای روسیه دشمن نیروهای انقلابی بودند.

اردیبهشت ۱۲۸۸: حرکت ارتش انقلابی مجاهدین از رشت به سمت قزوین
در این ماه نیروی انقلابی رشت به فرماندهی یفرم‌خان ارمنی از گیلان عازم پایتخت شدند.

۱۱ اردیبهشت ۱۲۸۸: موافقت شاه با اعادۀ قانون اساسی و برگزاری انتخابات
سفارت‌های بریتانیا و روسیه، همپای حرکت نیروهای مجاهد اصفهان و گیلان به سوی تهران به محمدعلی‌شاه فشار آوردند تا با برگزاری انتخابات مجلس موافقت کند. بر اثر این فشارها بود که سرانجام شاه قاجار وعده داد در ۲۸ تیر ۱۲۸۸ مجلس شورای ملی دائر خواهد کرد و در ۱۰ تیر، قانون جدید انتخابات را امضا کرد.

۲۰ خرداد ۱۲۸۸: حرکت عشایر بختیاری اصفهان به سمت تهران
عشایر بختیاری به رهبری سردار اسعد عازم تهران شدند.

۹ تیر ۱۲۸۸: حرکت قوای روس به سمت ایران
دو دولت روسیه و بریتانیا که ظاهراً مخالف حرکت قوای انقلابی به سمت تهران و باطناً مشوق آن بودند، فرصت را برای اشغال بخش‌هایی از شمال و جنوب ایران مغتنم شمردند؛ برای نمونه روسیه نیروی بزرگی را به شمال ایران اعزام کرد. این نیرو در ۲۰ تیر به قزوین رسید و و بخشی از آن تا انقلاب ۱۹۰۷م روسیه در ایران ماند.

۲۳ تیر ۱۲۸۸ : ورود نیروهای یپرم‌خان و سردار اسعد بختیاری و سپهدار تنکابنی به تهران
در این تاریخ نیروهای مجاهد گیلان که از شمال حرکت کرده بودند همراه عشایر بختیاری که از جنوب ایران به سمت تهران آمده بودند وارد تهران شدند و سه روز بعد توانستند قوای سلطنتی را به طور کامل شکست دهند.

۲۵ تیر ۱۲۸۸: پناهندگی محمدعلی‌شاه به سفارت روسیه
در این تاریخ محمدعلی‌شاه از ترس اردوی مشروطه و به امید حمایت تزار از تاج و تختش، به سفارت روسیه در زرگنده گریخت. در پی آن بود که قزاقخانه تسلیم شد و کار فتح تهران به دست مشروطه‌چیان مسلح به پایان رسید.

۲۶ تیر ۱۲۸۸: تشکیل مجلس عالی فوق‌العاده
مجلس مهمی به نام مجلس عالی فوق‌العاده، متشکل از حدود پانصد تن از وکلای دورۀ اول مجلس، سرداران مشروطه و عده‌ای از وزرا، شاهزادگان، اعیان و اشراف و روسای اصناف و تجار مشروطه‌خواه برقرار شد. جمع یادشده، پس از ایراد چند خطبه، حدود بیست نفر را برای تشکیل کمیسیون فوق العاده‌ای تعیین کرد تا دربارۀ محمدعلی شاه و مسائل مهم روز تصمیم بگیرند. در این کمیسیون،‌ محمدعلی‌شاه به علت پناهندگی به سفارت روسیه از سلطنت خلع گردید و احمد میرزا،‌ ولیعهد او، ‌به جای این شاه مخلوع،‌ به سلطنت برگزیده شد،‌ اما چون به سن قانونی (هیجده سال) نرسیده بود، ‌عضدالملک،‌ رئیس ایل قاجار، نیابت سلطنت یافت.

ادامه دارد....