ابوالفتح آتاباى؛ مامور چشيدن غذاى همايونى

بدبینی، بی‌اعتمادی، چاپلوسی، فساد، فرصت‌طلبی از عمده‌ترین ویژگی‌های فرهنگ سیاسی نخبگان سیاسی حاکم درطی تاریخ سیاسی معاصر ایران و بالاخص در دورة محمدرضا شاه بوده است. با این وجود برخی از نخبگان به دلایل مختلف همچنان در ساختار قدرت پهلوی ایفای نقش می کردند و برای دسترسی به مناصب سیاسی و اقتصادی از هیچ تلاشی فروگذار نبودند. یکی از افراد نام آشنای سران حکومت پهلوی ابوالفتح آتابای بود. ابوالفتح آتاباى فرزند آقاخان از ياران نزديك محمدرضا پهلوى بود كه در جوانى به واسطه عموى خود تيمسار سرلشكر دكتر هادى آتاباى، داماد بزرگ رضاشاه به دربار راه يافت. اولين شغلى كه به وى واگذار شد رياست گاراژ وليعهد در سال 1317 بود. تفاوت كمِ سنىِ وى و وليعهد باعث دوستى آن دو شد گرچه محمدرضا پهلوى، در اوج قدرت، دوستان ديگرى چون اسداللّه‏ علم را كه در سياست نيز صاحب نظر بودند بر وى ترجيح مى‏ داد.

آتابای: از همراهی با رضاخان تا آجودانی پهلوی دوم
در شهريور 1320، پس از حمله متفقين به كشور، رضاشاه قصد ترك تهران و عزيمت به اصفهان را داشت. اين اقدام منجر به حركت بسيارى از رجال به سمت اصفهان شد تا به شاه بپيوندند. ابوالفتح آتاباى ميرآخور وليعهد نيز به همراه نصراللّه‏ انتظام از تهران به سوى اصفهان حركت كردند ولى در قم با شنيدن شايعه بازگشت شاه به تهران آنان مجددا به پايتخت برگشتند.1
پس از به سلطنت رسيدن محمدرضا پهلوى در شهريور 1320، آتاباى در سمت خود ابقا شد. در سال 1323، علاوه بر ميرآخورى و سرپرستى گاراژ سلطنتى، سرپرستى شكارگاههاى سلطنتى را نيز بر عهده وى نهادند، و يك سال بعد به رياست اداره شكارگاهها منصوب شد. در جريان كودتاى نافرجام 25 مرداد 1332 بر ضد دولت دكتر مصدق، محمدرضا پهلوى مجبور به گريز از كشور شد و همراهان وى در اين سفر ابوالفتح آتاباى، ثريا اسفنديارى و خلبان خاتم بودند. آتاباى در بغداد و رم شاه فرارى را همراهى مى‏كرد. محمدرضا پهلوى در كتاب پاسخ به تاريخ اظهار مى‏كند كه آتاباى ميرآخورش او را به اصرار در اين سفر همراهى كرد.2 پس از اجراى كودتاى آمريكايى28 مرداد 1332 و بازگشت پيروزمندانه محمدرضاشاه، آتاباى به سرپرستى كاخهاى سلطنتى منصوب شد.
در سال 1340، با روى كار آمدن دولت دكتر امينى، طرح اصلاحات دولتى و رسيدگى به فساد مالى دولتمردان آغاز شد. امينى در گفت وگويى با شاه به مسئله فساد مالى اطرافيان وى پرداخت و ازجمله به آتاباى نيز اشاره كرد: «مثل اينكه در مورد اين بيچاره [ابوالفتح] آتاباى كه زمينى را در بهشهر به سازمان برنامه فروخته بود در همين دستگاه آقاى ابتهاج، زمين مال غير ــ يك پانصد هزار تومان، يك همچين چيزى هم بود. به شاه گفتم آقا يك همچنين چيزى هم است. بالاخره يا پولش را بايد بياييد به ما پس بدهيد يا بايستى ايشان را تعقيب كنيم. گفتند من؟ گفتم نمى‏گويم شما ولى بالاخره اين بسته شماست.»3 شايد اين يكى از دلايلى بود كه باعث شد آتاباى نيز به جرگه مخالفان دكتر امينى در دربار پيوست و به محمدرضاشاه توصيه مى‏كرد كه از ريشه [دواندن] امينى جلوگيرى كند.4
در سال 1340ش. ابوالفتح آتاباى به عضويت كانون شكار ايران، كه كانونى متشكل از شاه و ديگر درباريان علاقه‏مند به شكار بود، درآمد. با انتصاب اميراسداللّه‏ علم به وزارت دربار در سال 1345ش. ساختار وزارت دربار تغيير اساسى كرد و سه معاونت در زير مجموعه اين وزارتخانه ايجاد شد. آتاباى نيز در سال 1346 به يكى از معاونتها، كه معاونت امور انتظامى وزارت دربار بود، منصوب شد و تا خروج محمدرضاشاه در دى 1357 در اين پست باقى ماند. ازجمله وظايف آتاباى در اين سمت «چشيدن و ممهور كردن غذاى همايونى»5 بود. از سال 1347 نيز كميته‏ هاى متعددى براى برگزارى جشنهاى 2500 ساله تشكيل شد آتاباى در ابتدا به رياست كميته پذيرايى و از سال 1349 به رياست كميته فنى و تجهيزات اقامتگاه هاى سران كشورهاى مدعو در اين جشن پرهزينه منصوب شد. در اين دوره او مأمور سفارشهاى كلان جشنهاى 2500 ساله بود كه بالطبع براى وى منافع مالى فراوان داشت. علاوه بر اين منافع دوره‏ اى، او در باند مافياى مالى دربار پهلوى نيز قرار داشت و از سهامداران شركت سهامى خاص نازدشت ميناب و كارخانه قند و تصفيه شكر اهواز بود كه اكثر سهامداران اين شركتها را افراد دربارى تشكيل مى‏ دادند. ابوالفتح آتاباى چون در جرگه ياران خوشگذران محمدرضا پهلوى قرار داشت چندان مورد عنايت فرح ديبا نبود.6 البته از سوى محمدرضا پهلوى هم چندان جدى گرفته نمى‏شد، چنانچه علم در مورد واگذارى كاخ مرمر به شهردارى تهران در خاطرات خود مى‏نويسد: «آتاباى معاون انتظامى من به شاه عرض كرده بود فقط خود كاخ را بدهيم و محيط اطراف آن را نگهداريم. امروز من عرض كردم اين كار در شأن شاهنشاه نيست يا مرحمت نفرماييد يا اگر مرحمت مى‏فرماييد محوطه را هم بدهيد. فرمودند كاملاً درست مى‏گوييد؛ آتاباى بچه گداست و فكر او هم متحجر است.»7
همسر آتاباى بدرى خواجه‏ نورى بود كه با تحصيلات كتابدارى ابتدا به معاونت كتابخانه سلطنتى و بعد به رياست اين كتابخانه منصوب شد. آتاباى داراى سه فرزند پسر به نامهاى كامروز، كامران و كامبيز بود. كامروز آتاباى در سال 1348 در فرح‏آباد خودكشى كرد ولى دو فرزند ديگر هر دو به مشاغل مهمى در دربار منصوب شدند. با وقوع انقلاب اسلامى، در 26 دى 1357 آتاباى بار ديگر محمدرضا پهلوى را در گريز از كشور همراهى نمود و اين بار بازگشتى در كار نبود و او مجبور به اقامت در آمريكا شد تا اينكه در سال 1375 درگذشت.

پی نوشتها
1. خاطرات نصراللّه‏ انتظام، شهريور 1320 از ديدگاه دربار. به كوشش محمدرضا عباسى و بهروز طيرانى. تهران،
سازمان اسناد ملى ايران، 1371، صص 37-35.

1. Mohammad Reza Pahlavi, th Shah of Iran Answer to History. NewYork, a Scarborugh Book,Stein and Day, 1982. p 90.
2. خاطرات على امينى. به كوشش حبيب لاجوردى، تهران، گفتار، 1376. ص 140.
3. همان، ص 152.
4. سند مؤسسه مطالعات تاريخ معاصر ايران، شماره 45-32-114آ.
5. اسداللّه‏ علم. يادداشتهاى علم. ويراستار علينقى عاليخانى. تهران، انتشارات معين و مازيار. ج 1، ص 277.
6. همان، ج 2، ص 18.
7. همان، ج 1، ص 190.