سرلشگر هادى آتاباى، افسر ژرمنوفيل ارتش پهلوی

دولت انگلستان با طرح‌ریزی و اجرای کودتای سیاه در سوم اسفند 1299شمسی توسط رضاخان میرپنج (به عنوان بازوی نظامی و امنیتی کودتا) و سیدضیاءالدین طباطبایی (به عنوان بازوی سیاسی کودتا) پروژه تشکیل و سازماندهی ارتش مدرن و نوین ایران را در راستای اهداف خود محقق نمود و رضاخان با کسب عنوان سردار سپه و کنترل شدید نظامیان و نیروهای مسلح موثر در پیروزی کودتا؛ حدود دو ماه بعد از کودتا فرمان سازماندهی جدید و مدرن قشون ایران را صادر کرد. در راستای تحقق بخشیدن به این امر؛ رضاخان استراتژی خلع سلاح و جابه‌جایی و مهاجرت اجباری عشایر و ایلات و همچنین سرکوب قبایل و ایلاتی را که از اواخر دوره قاجاریه از دولت فرمانبری نمیکردند،در دستور کار اصلی سیاست امنیتی و نظامی خود قرار داد.5 با اصرار و تلاشهای رضاخان بریگاد قزاق ایرانی،‌ پلیس جنوب، ژاندارمری و سایر واحدهای نظامی در نیروهای مسلح واحدی متحد شدند.6 بودجه و هزینه‌های نظامی نیز به طرز چشمگیری افزایش یافت و در سال 1922م/1301ش، حدود 47 درصد از کل بودجه دولت مرکزی را تشکیل می‌داد. علاوه برآن رضاخان با اتخاذ یک سیاست هوشمندانه و بدون در نظر گرفتن ماهیت متفاوت و متمایز دو نهاد ارتش و سیاست، بیشتر نظامیانی را که در جریان حمله به تهران و تحقق اهداف کودتا، وی را یاری نموده بودند، در شمار نخبگان سیاسی کشور در آورد و بسیاری از مناصب سیاسی و اداری کشور را به آنها واگذار نمود.

سرلشكر دكتر هادى آتاباى: افسر ژرمنوفيل ارتش پهلوی
سرلشكر دكتر هادى آتاباى فرزند حاجى محمدجعفر و بيگم خانم متولد 1271ش.1 از افسران قزاقخانه بود كه در ابتدا به عنوان دستيار پدر كه طبيب قزاقخانه بود در اين نيرو مشغول به كار شد و به طبابت پرداخت. سپس براى ادامه تحصيل به آلمان رفت، با مدرك دكتراى پزشكى به ايران برگشت و به طبابت در مدرسه گروهبانى نيروى قزاق مشغول شد. در سال 1299ش. در دسته كوهستانى مدرسه گروهبانى بود كه سركوبى جنبش جنگل و عقب راندن روسها از شمال كشور را برعهده داشت.2 در سال 1301ش. با فاطمه همدم‏السلطنه نخستين دختر رضاخان سردارسپه، وزير جنگ دولت مستوفى‏الممالك، ازدواج كرد3 و در همين سال به درجه سرهنگى ارتقا يافت و در ضمن به رياست صحيه لشكر مركز منصوب شد.4
پس از به سلطنت رسيدن رضاشاه سرهنگ هادى خان آتاباى به رياست صحيه كل ارتش منصوب شد و در سال 1307 به درجه سرتيپى5 ارتقا يافت. سپس براى تكميل تحصيلات خود به آلمان اعزام شد. در اين زمان سياست گرايش به آلمان در ايران دوره رونق خود را طى مى‏كرد. سرهنگ آتاباى در اين سفر با سازمان اطلاعاتى آلمان مرتبط شد و پس از بازگشت به عنوان عامل اطلاعاتى اين سازمان در ايران به فعاليت پرداخت و گزارشهاى خود را با استفاده از تسهيلات محموله‏هاى دارويى ارسال مى‏كرد.6 سرتيپ آتاباى در سال 1317 به درجه سرلشكرى ارتقا يافت7 و همچنان در پست خود ابقا شد.
در سوم شهريور 1320ش.، با حمله متفقين به ايران، به دستور رضاشاه ستاد جنگ به رياست سرلشكر ضرغامى تشكيل شد كه دواير مختلفى را شامل مى‏شد؛ يكى از اين دواير دايره بهدارى به رياست تيمسار سرلشكر آتاباى بود. اين ستاد پس از استعفاى رضاشاه منحل اعلام شد و در پى تصفيه‏اى كه متفقين براى پاكسازى ارتش ايران از عوامل وابسته آلمانى انجام دادند در ششم آبان 1320 اكثر رؤساى اين ستاد يا بازنشسته شده يا از ارتش اخراج شدند. سرلشكر هادى آتاباى نيز از ارتش اخراج و به وزارت بهدارى منتقل شد8. اما متفقين تنها به اين اقدام اكتفا نكردند و تصميم جدى‏ترى براى ژرمنوفيلهاى نظامى گرفتند؛ براى اين منظور در اوايل سال 1321 آتاباى را به «علت داشتن سوابق جدى به طرفدارى از آلمانها»9 بنابه تقاضاى سفارت انگليس به كرمان تبعيد كردند و تحت نظر شهربانى قرار دادند. با توجه به اينكه احتمال پيروزى آلمانيها در جنگ از بين نرفته بود نظارت بر حركات ژرمنوفيلها از سوى متفقين در ايران صورت مى‏گرفت و به همين جهت آتاباى در كرمان نيز به شدت تحت نظر كنسولگرى انگليس بود و رفت و آمدهاى وى به تهران گزارش مى‏شد. سر ريدر بولارد در مكتوبى به نخست‏وزير وقت، احمد قوام‏السلطنه، از سفر آتاباى به سيرجان و ملاقات وى با حسين بوچاقچى كه از هواداران آلمان بود اظهار نارضايتى كرد و به وى تذكر داد: «مشاراليه بايد كاملاً از عللى كه به آن واسطه، سرتيپ آتاباى به كرمان منتقل گرديده كاملاً با خبر باشد و ممنون خواهد شد تعليمات خيلى فورى به مشاراليه صادر گرديده كه اين قبيل كارها را تكرار نكنند و چنانچه مجددا مرتكب اين بى‏احتياطى گردد سفارت اعليحضرت پادشاه انگلستان ممكن است لازم بداند به دولت ايران تأكيد كند كه سرتيپ آتاباى را به نقطه ديگر انتقال دهند.»10 اين جريان ملاقات توسط قوام پيگيرى شد و به همين مناسبت فرمانده لشكر كرمان سرتيپ كاووسى از سوى وى توبيخ شد و به آتاباى نيز تذكر داده شد كه «چنانچه متوجه موقعيت مشكل خود نشود و رفتارى خارج از حزم و احتياط بنمايند وضعيت خود را مشكل‏تر نموده و ناگزير با وضعيت محدودترى به محل ديگرى منتقل خواهند شد».11
سرلشكر آتاباى تا سال 1324 همچنان در تبعيد بود و در اواخر سال 1347 درگذشت. زندگى مشترك او با همدم‏السلطنه با تبعيد رضاشاه به پايان رسيد و حاصل اين ازدواج سه فرزند به نامهاى اميررضا، ملكه اقدس (سيمين)12 و سيروس آتاباى بود كه به آنان نيز مشاغلى در دربار داده شد.

پی نوشتها:
1. سند شماره 3 تا 1-7-2-116آ، مؤسسه مطالعات تاريخ معاصر ايران.
2. «قدم به قدم با ميرپنج رضاخان»، ابراهيمى، سالنامه دنيا، شماره 15، سال 1338. ص 60.
3. سند شماره 3 تا 1-7-2-116آ، مؤسسه مطالعات تاريخ معاصر ايران.
4. باقر عاقلى. رضاشاه و قشون متحدالشكل. تهران، نامك، 1379. ص 134.
5 . باقر عاقلى. روزشمار تاريخ ايران از انقلاب مشروطه تا انقلاب اسلامى، تهران، گفتار، 1369. ج 1، ص 162.
6. از ظهور و سقوط مجموعه اسناد لانه جاسوسى آمريكا ترجمه و تنظيم: دانشجويان پيرو خط امام. تهران، مركز اسناد لانه جاسوسى آمريكا، 1366. ص 125.
7. رضاشاه و قشون متحدالشكل، ص 670.
8. روزشمار تاريخ ايران، ج 1، ص 240.
9. ايران در اشغال متفقين «بازداشت‏شدگان»، تهيه و تنظيم: اداره كل آرشيو، اسناد و موزه. تهران، مركز اسناد رياست جمهورى، 1376. ص 31.
10. پيشين، ص 32.
11. پيشين، ص 35.
12. سند 3 تا 1-7-2-116آ، مؤسسه مطالعات تاريخ معاصر ايران.