سایه سنگین طرح چهار ترومن در تجارت تسلیحاتی

جنگ جهانی دوم به رغم همه هزینه های مالی و جانی ای که برای طرفهای درگیر داشت؛ دستاوردها و پیامدهای مهمی نیز در برداشت. از جمله این دستاودرها می توان به تاسیس سازماهای بین المللی، از بین رفتن امپراطوریها و تشکیل دولت - ملتهای جدید و در نهایت تقسیم جهان به دو بلوک شرق و غرب اشاره نمود. این دستاوردها در زمینه های مختلف حقوقی، سیاسی، اقتصادی و حتی فرهنگی تاثیر زیادی بر کشورهای جهان گذاشت. جنگ سرد که در نتیجه رویارویی دو قدرت بزرگ جهانی یعنی امریکا و شوروی به وجود آمده بود، تمامی معادلات سیاسی و اقتصادی نظام بین الملل را به خود معطوف نمود. در نتیجه جنگ سرد طرفین از هیچ تلاشی برای جلب بازیگران بین المللی به سوی خود و عدم جذب از سوی طرف مقابل فروگذاری نمردند. یکی از این برنامه ها طرح اصل چهار ترومن از سوی ترومن رئیس جمهوری ایلات متحده بود؛ وی سعی داشت بر اساس کمکهای مالی و فنی و اقتصادی که طبق این طرح به کشورهای جنگ زده پس از جنگ جهانی دوم می کند، کشورهای مذکور را از افتادن به دام کمونیسم شووری دور نگهدارد. ایران نیز از جمله کشورهای هدف اصل چهار ترومن قرار گرفت و به موجب آن قراردادهای عمده نظامی بین ایران و امریکا منعقد شد.

ردیابی دلالان اسلحه در قراردادهای تسلیحاتی حکومت پهلوی
فساد حکومت پهلوی از جمله مسائلی است که بسیاری از مورخان به آن پرداخته اند. خاندان پهلوی و اطرافیان آنها برای پر کردن حسابهای شخصی خود در بانکهای خارج از کشور از هیچ کوششی فروگذار نمی کردند. برای مثال اشرف پهلوی خود بزرگ ترین صادرکننده و وارد کننده مواد مخدر در ایران محسوب می شد و از قبل خرید و فروش آن صاحب ثروت هنگفتی شده بود. نکته قابل توجه این است که ایران که درقالب اصل 4 ترومن مشمول بسیاری از کمکمهای مالی و نظامی ایالات متحده می شد، پس از وی کار آمدن کندی؛ میزان کمکهای مالی این کشور به ایران به نحو قابل ملاحظه ای کاهش یافت؛ چرا که دولت امریکا معتقد بود پولهای کمکی این کشور در جاهای مورد نیاز از قبیل موارد صنعتی و فنی هزنیه نمی گردد.1 به طور کلی از جمله مواردی که بیشترین اختلاس و پرداختهای رشوه ای نمود و ظهور بیشتری داشت؛ خریدهای تسلیحاتی از غرب بود. پس از انکه محمدرضا پهلوی سیاست خرید جنگ افزار را از غرب به ویژه امریکا را در راستای حمایت از منافع غرب و جلوگیری از نفوذ کمونیسم شوروی در پیش گرفت؛ شرکتهای اسلحه سازی امریکایی با شتاب فراوانی در پی فروش کالاهای خود در ایران بودند. به همین سبب نیاز به دلالانی داشتند که رابطه حسنه با دربار داشته باشند . بدیهی است در این قبیل معاملات سودهای کلانی به حسابهای افراد مذکور سرازیر می شد. بی تردید در خریدهای نظامی رژیم پهلوی مهم تهیه و تدارک سلاحهای خوب نبود؛ بلکه مهم آن بود که کدام کمپانی تسلحاتی موفق به برقراری رابطه با افرادی موثر و ماموران خرید اسلحه در ایران شود که به مرکز ثقل قدرت که همان دربار پهلوی و شخص شاه بود؛ کاملا نزدیک و مورد اعتماد باشد. در برخی از موارد کارخانجات اسلحه سازی امریکا بدون برقرای هماهنگی رسمی با وزرات دفاع آن کشور و تایید هیئتهای مستشاری آن کشور به ایران گسل می شدند و سرگرم معامله و فروش اسلحه به ارتش شاهنشاهی بودند.2
در قراردادهای تسلیحاتی پهلوی دوم، کمپانیها از دادن هرگونه رشوه ای به عوامل ویژه ای که روابط نزدیک و محرمانه با دربار پهلوی داشتند دریغ نمی ورزیدند. در بسیاری از این موارد این رشوه ها به قیمت سلاحها افزوده می شد. افزون بر این حسن طوفانیان نیز که مسئول خرید تجهیزات نظامی ارتش بود از طرف شرکتهای تولید اسلحه به عنوان کسی شناخته می شد که باید به حساب شخصی وی نیز درصدهایی واریز شود. مسلم است که فروشندگان سلاح به خود طوفانیان حق و حساب می دادند و این یکی از اصول متداول معاملات تسلیحاتی است. در معاملات بزرگ تا 20 درصد و در ارقام کوچک تا 5 درصد پرداخت می شد که فروشندگان بدون سوال به حساب مسئول خرید می ریختند. 3
شاه ایران نیز خود کسی بود که سود کلانی را از طریق خریدهای تسلیحاتی به دست آورد. طبق گفته فردوست طوفانیان مبلغ درصدی را که می گرفت به محمدرضا اطلاع می داد . از این میزان شاه مقداری را به طوفانیان می بخشید و در مورد بقیه نیز دستور میداد به چه کسانی و چه مبالغی پرداخت شود. 4 در دوران محمدرضا پهلوی سوء استفاده های مالی بسیاری توسط امرای ارتش صورت پذیرفت از جمله سپهبد هدایت الله گیلانشاه فرمانده نیروی هوایی بود. وی که از طرفداران شدید انگلیس محسوب می شد؛ در زمان فرماندهی اش با تایید محمدرضاشاه از انگلیس تعدای هواپیمای شکاری و قطعات یدکی مربوط به آنها با قیمت گران خریداری کرد و نفع زیادی از این معامله برد. 5
نیروی دریایی نیز چنین وضعی داشت به عنوان نمونه اقلام خریداری شده تحت عنوان ناو به به ایران تحویل داده شد و در واقع در حد ناوچه بود و فقط به درد سواحل می خوردند . دریادار عطایی فرمانده نیروی دریایی خود سردسته سوداگران این نیرو بود. این رسوایی به حدی آشکار شد که شخص شاه دستور دستگیری وی و 13 نفر دیگر را به جرم سوء استفاده در خرید تسلیحات از خارج را صادر نمود. 6
از دیگر قضایای مربوط به سوء استفاده مالی در دوران پهلوی می توان به ماجرای خرید جنگنده اف 14 از شرکت گرومن اشاره نمود. در تابستان 1353 نیکسون موافقت نمود که محمدرضا هواپیمای اف 14 را که از مجهزترین و پیشرفته ترین هواپیمای های شکاری جنگنده جهان بود خریداری کند. این نوع هواپیماها معروف به تام کت، از نخستین هواپیماهای امریکایی بودند که بخشی از آنها با دستگاههای رایانه ای کنترل می شد. نرخ هر فروند هواپیما 30 میلیون دلار به ایران اعلام شد که دقیقاً 6 برابر قیمت فانتوم اف 4 بود. قرارداد منعقد شده بین ایران و کمپانی سازنده این هواپیما ( گرومن) به مبلغ 900 ملیون دلار بود که برای خرید 61 فروند آنها پرداخت شد. هزینه تمام شده هر فروند برای نیروی دریایی امریکا 20 میلیون دلار بود؛ حال انکه به ایران به مبلغ 30 میلیون دلار فروخته شد. این افزایش نرخ کاملاً غیرعادی بود؛ چرا که کالاهای صادراتی در بسیاری از کشورهای جهان به دلیل معافیت از عوارض گمرک و تشویق امر صادرات ارزان تر نرخ گذاری مس شدند. 7
ماموران تحقیق سنای امریکا پس از مطالعه و بررسی اسناد و مدارک، فاش ساختند که در جریان این قرارداد حق و حسابهایی به مقامات ایرانی پرداخت شده است. درهمین حال ریاست کل شرکتهای بین المللی گرومن اعتراف کرد که شخصاً نامه ای به ارتشبد طوفانیان مامور خرید اسلحه ایران نوشته و درآن نامه پرداخت 28 میلیون دلار به او را تعهد نموده است. برادران لاوی واسطه های دیگری بودند که در این معامله سود کلانی بردند . این دو برادر، هوشنگ لاوی و پرویز لاوی که ریاست شرکت ایسترن اینترنشنال را بر عهده داشتند؛ نیز در کنار طوفانیان سود هنگفتی را نصیب خود نمودند. برادران رشیدنان نیز از دیگر دلالان اسلحه در ایران بودند. گزارش کمیته روابط خارجی سنا و کنگره امریکا در خصوص شرکتهای چند ملیتی بخش کوچکی از از روابط برادران رشیدیان را با آن شرکتها روشن می کند. 8
در جریان تحقیات کنگره امریکا در سال 1976 فاش شد که افراد بسیاری در این فعالیتها شرکت داشته اند، مثل شهرام خواهرزاده شاه و افسر نیرو دریایی و ژنرال خاتمی فرمانده نیروی هوایی هر دو دلال کمپانی نورثروب بوده اند. علاوه بر افراد مذکور سرشاپور جی( ریپورتر) نیز نقش بسیاری در دلالی اسلحه بین شرکتهای امریکایی و انگلیسی با ارتش ایران داشت. 9

پی نوشتها:
1. یوسف قرشی و مجید جمیلی، اصل چهار ترومن در ایران، روزنامه دنياي اقتصاد، شماره 1960، 12/9/88 ،ص 32
2. صفاالدین تبرائیان، سراب یک ژنرال؛ باشناسی نقش ارتشبد حسن طوفانیان در حاکمیت پهلوی دوم، تهران، موسسه مطالعات تاریخ معاصر ایران، 1377، ص 60
3. حسین فردوست، ظهور و سقوط سلطنت پهلوی، تهران موسسه اطلاعات، جلد یکم، 1367 ، ص 219
4. فردوست، پیشین، ص 220
5. فردوست، پیشین، ص 222
6. فردوست ، پیشین، ص 67
7. تبرائیان، پیشین، ص 64
8. تبرائیان، پیشین، ص 68
9. زینب احیایی، مستشاران امریکایی در ایران به روایت اسناد، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، 1382، صص 45- 46