لغو امتیاز تنباكو؛ ضربه ای سهمگین بر پیكره استعمار

ناصر الدین شاه قاجار در 1268خورشیدی برای سومین بار به اروپا سفر كرد. همراهان وی در این سفر «اعتماد السلطنه» و «امین السلطان» صدراعظم بودند. در این میان انگلیسی ها رفتار خوبی با شاه ایران داشتند و به امین السلطان نشان حمام از بزرگترین نشان های انگلیسی با حمایل، زنجیر طلا و به اعتماد السلطنه نشان درجه دوم سنت ژرژ واگذار دادند.

در همین سفر مذاكره هایی در ارتباط با امضای قرارداد رژی(تالبوت) درباره تجارت تنباكو میان اعتماد السلطنه و «ماژور جرالد تالبوت» از نزدیكان و مشاوران «لرد سالیسبوری(نخست‌وزیر و وزیرامور خارجه وقت انگلیس) در شهر «برایتن» این كشور صورت گرفت و امین السلطان از این قراداد با عنوان گنج باد آورده یاد كرد و آن را با شاه قاجار در میان گذاشت. ناصرالدین شاه كه برای تأمین هزینه سفرهای خود به اروپا با مشكلات مالی مواجه بود با اعطای این امتیاز موافقت كرد و پس از مراجعت به ایران قراردادی را با تالبوت كه با كمك دولت و عده‌ای از سرمایه‌داران انگلیسی، كمپانی رژی با سرمایه‌ای 650 هزار لیره تأسیس كرده بود، منعقد كرد. بدین ترتیب امتیاز تجارت توتون و تنباكو به مدت 50 سال به تالبوت اعطا شد.

شرایط قرارداد
این امتیاز كه به امضای ناصرالدین شاه و «سرهنری ولف» وزیر مختار انگلیس در ایران رسید دارای 15 فصل بود كه حكایت از اختیارات تام تالبوت در امور دخانیات ایران و بی‌اعتنایی به منافع ملت ایران داشت. مطابق با این قرارداد، شركت رژی متعهد می‌شد كه در ازای انحصار خرید و فروش توتون و تنباكوی ایران به مدت50 سال، سالیانه مبلغ 15هزار پوند استرلینگ به همراه یك چهارم سود خالص خود را به شاه بپردازد.

همچنین به موجب این امتیاز، كمپانی رژی صاحب حق انحصاری تجارت تنباكوی ایران و حتی نظارت بر زراعت آن شناخته می‌شد و در متن آن آمده بود: «اجازه‌نامه‌ای برای فروش و معامله و ... توتون و تنباكو و سیگار... حق خالص صاحبان این امتیاز است و احدی جز صاحبان این امتیازنامه حق صدور اجازه‌نامه‌جات مزبور را ندارند».

بنابر همه‌ اصول ذكر شده می توان گفت كه بیشتر منافع این قرارداد عاید دولت انگلیس می شد و ایران هیچ سودی دریافت نمی كرد. تنها چیزی كه عاید دولت ایران می شد، همان 15 هزار لیره بود.

بازتاب قرارداد در ایران و فتوای میرزای شیرازی
انعقاد قرارداد رژی و انتشار خبر آن باعث شد تا موجی از مخالفت ها در كشور از فارس شروع شود و در ادامه به تهران، اصفهان، تبریز و ... رسید. این مخالفت ها به گونه ای بود كه «علی اكبر فال اسیری» یكی از مجتهدان در شیراز بر بالای منبر از زیر عبا به نشانه جهاد شمشیر بیرون كشید.

همچنین روزنامه هایی مانند «اختر» در عثمانی به مدیریت محمد طاهر تبریزی و «قانون» به مدیریت میرزا ملكم در لندن به مخالفت با این قرارداد پرداختند. قانون در نخستین شماره‌ خود از دولت انتقاد كرد كه چگونه و بر اساس چه حق و قانونی حقوق و منافع كشور ما را به ماجراجویان اجنبی می فروشد.

این اتفاق ها باعث شد تا دولت، علی اكبر فال اسیری را به بصره تبعید كند و این اقدام بر خشم مردم فارس افزود. در چنین شرایطی «آیت الله میرزا حسن شیرازی» به عنوان مرجع بزرگ شیعیان از سامرا در فتوایی اعلام كرد: «الیوم استعمال تنباكو و توتون بای نحو كان حكم محاربه با امام زمان علیه السلام است».

تاجران و بیشتر مردم پس از شنیدن این فتوا در قیامی هماهنگ و یكپارچه توتون ها را آتش زدند و حتی در دربار ناصرالدین شاه نیز قلیان ها شكسته شد.

امین السلطان با مشاهده این اعتراض ها در نامه ای به میرزا حسن شیرازی، علت اعطای امتیاز را جبران لغو قرارداد تمدید راه آهن بوشهر ـ گیلان اعلام كرد اما با قانع نشدن او، شاه از بیم شورش مردم و اعلام جهاد عمومی، امتیاز این قرارداد را در 24 اردیبهشت 1270 خورشیدی لغو و امین السلطان در تلگرافی، الغای قرارداد تنباكو و آزادی كشت و تجارت توتون و تنباكو را اعلام كرد.

رشوه گیری در قرارداد
لغو قرارداد توتون و تنباكو باعث شد تا كمپاني رژي درخواست غرامت كند. با مطرح شدن مساله پرداخت غرامت، نگراني درباریان و رجالي كه در انعقاد قرارداد رشوه‌هاي كلان گرفته بودند دوچندان شد زیرا این امتیاز و دیگر امتیازها با دریافت رشوه به خارجیان اعطا مي‌شد و لغو امتیاز تنباكو، ماهیت وطن فروشي و منفعت طلبي بسیاري از صاحب منصبان حكومت را آشكار ساخت كه چگونه در قبال دریافت اندكي رشوه، منافع هنگفتي از ملت را به بیگانگان تقدیم مي‌كردند.

سندی كه این خیانت را ثابت می كند نامه تالبوت از پاریس براي امین السلطان در تهران است. در این نامه آمده: «این جانب ماژور تالبوت تعهد مي‌كنم كه براي حضرت اشرف امین السلطان و اعلیحضرت شاه ایران به حضرت اشرف مبلغ 40 هزار لیره استرلینگ بپردازم: 10 هزار لیره از این مبلغ را روز تفویض امتیازنامه رژي، 10 هزار لیره دیگر از این مبلغ را در اولین روزي كه امتیاز رژي به موقع اجرا

گذارده شود. 20 هزار لیره بقیه را دو ماه پس از اجراي امتیازنامه رژي».

در یادداشت‌هاي «فوریه‌» فرانسوي پزشك مخصوص ناصرالدین شاه نیز به این امر اشاره شده و در این باره آورده است: «شركت انگلیسي، این امتیاز را با دادن رشوه‌هاي گزاف كه به 2 میلیون فرانك بالغ مي‌شود، گرفته و حق این است كه تحصیل آن به این خرج مي‌ارزیده است».

همچنین «عباس میرزا ملك آرا» برادر ناصرالدین شاه به گوشه‌هایي از خیانت ‌شاه و اطرافیانش در امر واگذاري امتیاز تنباكو اشاره كرده و مي‌نویسد: «انحصار تنباكو و توتون را به قیمتي خیلي نازل بدون شرایط به یك كمپاني انگلیسي فروخت و حال آن كه لازم بود شرایط صحیحي در این عمل بگذارد و قیمتي گزاف هر ساله بگیرد ولي چون مبالغي گزاف به اطراف شاه داد و هیچ كسي كه احتمال مي‌رفت منشا اثري شود، باقي نماند، الا آن كه پولي گرفت، لهذا تماماً تصدیق و تحسین نمودند».

بنابراین انگلیسی‌ها با صرف پول زیاد توانستند این امتیاز را كسب كنند اما هنگامی كه موضوع پرداخت غرامت مطرح شد، این رجال رشوه خوار كوشیدند تا این قضیه افشا نشود و حتي از رییس شركت رژي خواستند كه در قبال حفظ جان او از دست مردم و رساندن منافعي به وي از بروز میزان پرداخت رشوه به آنها خودداري كند. این افراد حتي مانع شدند كه شركت رژی صورت جزییات مخارج خود را براي برآورد غرامت ‌نزد شاه بفرستد و سرانجام او ناچار شد بدون حسابرسي، متعهد پرداخت غرامت ‌با دریافت وام به مدت 40 سال شود تا «هر كسي هر چه رشوه گرفته بود در كیسه‌اش ماند و ضرر همه را با علاوه به گردن شاه گذاشتند كه از رعیت ‌بي چاره گرفته به فرنگي بدهد».

نقش علمای مذهبی
جنبش تنباكو ماهیتی كاملاً مذهبی داشت آن هم به دلیل رهبری روحانیتی كه از بطن مردم برخاسته بود و تلاش داشت تا سلطه‌ استعمار را نفی كند زیرا حضور استعمار را منافی متن صریح قرآن و سبب آسیب به عقل و ایمان مردم می دانستند.

به همین دلیل نیز علمای شهرهای مختلف مردم را در اعتراض نسبت به امتیاز تنباكو و سلطه خارجی بسیج كردند كه در نهایت نیز به پیروزی رسیدند.

در همین ارتباط «حامد آلگار» استاد مطالعات اسلامی و زبان فارسی در دانشگاه كالیفرنیا درباره نقش علماي مذهبي در نهضت تنباكو و اثرات این نهضت مي‌نویسد: «هیجاني كه علیه امتیاز تنباكو پدید آمد از یك طرف تكرار نقش سنتي علما در مخالفت ‌با دولت و از جهت دیگر، پیش در آمد انقلاب مشروطه بود. علما در فرصت هاي مناسب به منظور دفاع از منافع ملي، علیه دولت اقدام مي‌كردند. در امتیاز تنباكو، تمام ملت ‌به رهبري علما متحد شدند. این اقدام در اصل، مقابله‌اي بود میان مردم و دولت كه در آن رهبري علما، اراده و مفهوم تازه‌اي از رهبري را نشان داد».

درس هایی از لغو تنباكو
نخستین درسی كه می توان از تحریم توتون و تنباكو گرفت این است كه هیچ قدرتی نمی تواند بالاتر از اتحاد ملت عمل كند. در این نهضت اتحاد مردم به شاه و صدراعظم نشان داد كه هرگز نمی توانند عملی در جهت مخالف منافع آنها انجام دهند و دست استعمار و نیروهای اجنبی را در غارت مال ملت باز بگذارند.

در این نهضت یك قدرت بزرگ خارجی در آن دوره زمانی یعنی انگلیس به مبارزه طلبیده شد و لغو امتیازنامه تنباكو به حیثیت آنها ضربه مهلكی وارد كرد. بنابراین در شرایط امروزی كه ایران با تحریم های یكجانبه آمریكا مواجه است در صورتی می توان پیروز شد كه دولتمردان، روحانیان و مردم یكصدا و همدل در كنار یكدیگر قرار بگیرند. تاریخ این مرز و بوم نشان می دهد كه هرگاه تمام نیروهای داخلی در كنار هم و یكپارچه عمل كرده اند هیچ قدرت خارجی نتوانسته است بر اراده آنها پیروز شود و خللی وارد كند.

امتیاز تنباكو و جنبش ضد آن به خوبي نشان داد كه آگاهي مردم ایران كه علیه سرمایه‌داران بیگانه و ضد حكومت ‌شاه و در راه استقلال كشور خویش به پا خاسته تا چه اندازه رشد كرده است. این جریان را مي‌توان نقاط آغازی برای ایجاد افكار عمومي در ایران دانست زیرا براي نخستین بار، مردم در تحولاتي كه به خود آنها مربوط مي‌شد، دخالت و در اعتراض به حكومت، امتیازي را كه واگذار شده بود، لغو كردند. بنابراین از آن زمان تا به امروز این افكار عمومی رشد و گسترش قابل قبولی پیدا كرده است و همه قدرت ها باید بدانند كه عملی خلاف افكار عمومی در ایران پذیرفتنی نیست.

برملا شدن رشوه، فساد و خیانت به كشور یكی دیگر از درس هایی است كه باید از این قرارداد گرفت. در قرارداد توتون و تنباكو مبلغ زیادی به عنوان رشوه به آنهایی كه فسادپذیر بودند، داده شد تا به مردم و كشور خود خیانت كنند اما دیری نپایید كه این افراد وطن فروش رسوا شدند. بنابراین نه تنها در آن زمان بلكه در هر زمان دیگری تا به امروز تاریخ نشان داده تا خیانت داخلی نباشد، هیچ قدرتی نمی توان به جان و مال ملت دست اندازی كند تا عده ای در داخل كشور رشوه های كلان دریافت نكنند هیچ كشوری نمی تواند قراردادهای یكجانبه و در جهت خلاف منافع ملت به دست آورد.

با توجه به تمام مباحث، نهضت تنباكو از نظر اهمیت، آغاز تحولي بود در افكار، نگرش و اراده مردم و جرات بخشیدن به آنان براي رویارویي با قدرت مطلقه در داخل و سلطه استعمار خارجي و مقدمه‌اي بود بر نهضت مشروطیت كه در طي آن، مردم توانستند نظام استبدادي را متزلزل كنند و خود را در امور حكومت ‌سهیم سازند.

جنبش تنباكو نخستین و گسترده ترین جنبش توده ای مردمی علیه حاكمیت آن روز به ویژه حضور استعمار در ایران بوده است. این جنبش اگر چه به خاطر هدف كوتاه مدت نتوانست ادامه پیدا كند و به انقلاب بیانجامد اما از نظر الگو توانست مبنا و الگویی برای انقلاب مشروطه شود.

منبع: ایرنا